Τρόμος, Επιστημονική Φαντασία, Fantasy

Κανένα είδος γραπτού λόγου δεν θα ’πρεπε να είναι κατακριτέο άμα τη εμφανίσει.

Και εξηγούμαστε: μέχρι πρόσφατα, «αστυνομικό μυθιστόρημα» σήμαινε φτηνιάρικη διασκέδαση του καλοκαιριού, εκ της οποίας μηδεμία λογοτεχνική απαίτηση είχες. Είτε ήταν γραμμένο από Έλληνες είτε από ξένους, ο ορισμός του «αστυνομικού» ήταν «παραλογοτεχνία». Κι ύστερα ήρθαν άνθρωποι με ταλέντο, που αγάπησαν πρώτα τη λογοτεχνία (με την κυριολεκτική της έννοια, εκείνη της τέχνης του λόγου) και ύστερα το αστυνομικό, και τα πάντρεψαν. Κι έτσι αρχίσαμε κι εμείς να εκτιμάμε έναν καλογραμμένο φόνο για τις λογοτεχνικές του αρετές.

Μια άλλη έκφανση της παραλογοτεχνίας, η λογοτεχνία του φανταστικού, δεν έτυχε ακόμη παρόμοιας αναγνώρισης. Και λέμε «ακόμη» διότι, με τη βοήθεια της έβδομης τέχνης, αρχίζουμε σιγά-σιγά να ‘χουμε κι εμείς έναν τρόπο να αναφερόμαστε σ’ αυτήν και ο μη σχετικός να καταλαβαίνει τι λέμε.

«Φανταστικό».

«Δηλαδή;»

«Σαν τον “Άρχοντα των Δαχτυλιδιών”, σαν το “Game of Thrones”».

«Α, ναι, ναι!»

Ή σαν τον «Δράκουλα». Ή σαν το «Star Trek». Εννοείτε τι εννοούμε.

Θα ήταν, ωστόσο, πρέπον, ξεκινώντας να μιλάμε για Λογοτεχνία του Φανταστικού, να δώσουμε και έναν ορισμό της, να της συμπεριφερθούμε όπως απαιτούμε να της συμπεριφέρεται το κοινό. Ως λογοτεχνικό είδος.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τη Wikipedia, Λογοτεχνία του Φανταστικού (μετάφραση του όρου speculative fiction) είναι το είδος της λογοτεχνίας το οποίο περιγράφει γεγονότα που δεν έχουν συμβεί, δεn συμβαίνουν, ή δεν είναι εφικτό να συμβούν στην πραγματικότητα. Το πιο σημαντικό της χαρακτηριστικό είναι ότι απαιτεί από τον αναγνώστη της την περιβόητη άρση της δυσπιστίας (αγγλιστί, suspension of disbelief) κι αυτό γιατί θα ήταν λίγο δύσκολο στον καθένα να διαβάζει, π.χ., για δράκους, ενώ γνωρίζει ότι στην πραγματικότητα δράκοι υπάρχουν μόνο στο Κόμοντο. Ο όρος Λογοτεχνία του Φανταστικού χρησιμοποιείται για να καλύψει τα τρία βασικά είδη που απαιτούν αυτού του είδους την προϋπόθεση εκ μέρους του αναγνώστη: τον Τρόμο, την Επιστημονική Φαντασία και το Fantasy.

Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό ενός τέτοιου κειμένου είναι η κοσμοπλασία. Ακόμα κι αν η ιστορία διαδραματίζεται στον κόσμο που γνωρίζουμε, ένα μέρος της θα είναι επίπλαστο και θα πρέπει να ακολουθεί τους δικούς του κανόνες και να ορίζεται από τους δικούς του νόμους. Η ύπαρξη βρικολάκων, π.χ., ακόμα κι αν μιλάμε για τη Μύκονο (γνωστό βρικολακονήσι, κατά τους προηγούμενους αιώνες), θα πρέπει να οργανωθεί με τρόπο που να εξυπηρετεί την προαναφερόμενη άρση της δυσπιστίας. Ένας ολόκληρος αθέατος κόσμος πρέπει να χτιστεί, εξ ου και ο όρος, που μεταφράζει κατ’ ουσίαν το αγγλικό «worldbuilding» (και κάποιες φορές και τον λιγότερο ακριβή όρο «setting»).

Κρατάμε, πάντως, στο μυαλό μας πως το πιο εύκολο πράγμα του κόσμου είναι να βρεις κάτι που δεν κατηγοριοποιείται, που μπορεί να καταταχτεί και στο ένα, και στο άλλο είδος. Αυτό δεν πρέπει να ξενίζει· τουναντίον, οι κατηγορίες και οι ορισμοί είναι μόνο ένας τρόπος να συνεννοούμαστε και όχι να καταπιέζουμε τους συγγραφείς, ζητώντας τους να χωρέσουν τα δεδομένα τους στη θεωρία μας. Κείμενα που μπορούν να κατηγοριοποιηθούν στις γκρίζες ζώνες, όχι μόνο μεταξύ Τρόμου, Επιστημονικής Φαντασίας και Fantasy, αλλά και σε εκείνες μεταξύ της Λογοτεχνίας του Φανταστικού και των υπολοίπων ειδών λογοτεχνίας, υπάρχουν πάμπολλα και, τολμούμε να πούμε, πολύ ενδιαφέροντα. Και επίσης δεν θα διακρίνουμε καν μεταξύ κωμικής και σοβαρής Λογοτεχνίας του Φανταστικού, εφόσον το ύφος κάθε κειμένου δεν έχει να κάνει με το είδος που υπηρετεί.

Ο Τρόμος είναι ίσως το πιο εύκολο να το ορίσει κανείς και να το διακρίνει από όλα τα άλλα είδη λογοτεχνίας. Άλλωστε, μπορεί να μη γελάμε ή να μην κλαίμε όλοι με τα ίδια πράγματα, αλλά όλοι φοβόμαστε τα ίδια πράγματα: το σκοτάδι, τον θάνατο, τον πόνο, το άγνωστο.

Κι όμως, είναι πολλοί που μπλέκουν τον Τρόμο —ο οποίος περιέχει απαρεγκλίτως υπερφυσικό στοιχείο— με το θρίλερ ή το σπλάτερ: η ιστορία ενός αιμοσταγούς φονιά δεν θα πρέπει να χαρακτηρίζεται τρόμος, παρεκτός κι αν ο φονιάς αυτός πράττει εκ δαιμονικής κατοχής ορμώμενος. Ωστόσο, πολλές φορές αυτός ο χωρισμός δεν τηρείται και έργα που δεν περιλαμβάνουν υπερφυσικό στοιχείο θεωρούνται σωρηδόν Τρόμος. Ίσως θα ’πρεπε ν’ αρχίσουμε να το προσέχουμε αυτό.

Πώς αναγνωρίζεις, λοιπόν, ένα κείμενο Τρόμου; Δες τα κλασικά για να καταλάβεις. Βρικόλακας; Ναι. Ζόμπι ή φρικιαστική επιδημία; Ναι, και το λέμε  Survival Horror. Λυκάνθρωπος ή άλλο τέρας; Ναι, ναι. Φάντασμα; Φυσικά και ναι, άλλωστε από αυτό ξεκίνησαν όλα, από ιστορίες φαντασμάτων. Μάγισσες και άλλες μυστικιστικές πρακτικές; Όπα. Τι μάγισσες, τρομακτικές ή από τις άλλες; Και το γενικό αίσθημα που σου αφήνουν, ποιο είναι;

Ο Τρόμος είναι ο πιο επιρρεπής από όλα τα είδη της Λογοτεχνίας του Φανταστικού σε αναμείξεις και cross-genre αποτελέσματα. Τα κείμενα που πατούν τόσο στα άλλα είδη, όσο και στον Τρόμο είναι περισσότερα από τα κείμενα που αναμειγνύουν τα άλλα δύο είδη μεταξύ τους. Ομολογουμένως, είναι πιο εύκολο να δεις την τρομακτική πλευρά ενός κοινότοπου πράγματος ή κατάστασης, παρά να μιλήσεις ευθύς εξαρχής για κάτι τρομακτικό.

Το δεύτερο σκέλος της Λογοτεχνίας του Φανταστικού, η Επιστημονική Φαντασία, είναι εκείνη η λογοτεχνία που, για να αφηγηθεί μια ιστορία, χρησιμοποιεί επιστημονικά δεδομένα και προφητικό όραμα, κατά τα λεγόμενα του Hugo Gernsback, ενός από τους πιο σημαντικούς εκδότες Επιστημονικής Φαντασίας του προηγούμενου αιώνα. Ιδέες και διερευνήσεις της τεχνολογικής προόδου γίνονταν μέσω αυτής. Ξεκίνησε με την πιο πρόσφορη και αναγνωρίσιμη μορφή, εκείνη της όπερας του διαστήματος (διαστημόπλοια, διαστρικά ταξίδια, άλλοι πλανήτες) και επεκτάθηκε και στις υπόλοιπες επιστήμες, ακόμη και τις κοινωνικές (αν και αυτά χαρακτηρίζονται λίγο υποτιμητικά ως Μαλακή Επιστημονική Φαντασία).

Περιλαμβάνει ένα σωρό υποείδη: το πολύ Cyberpunk (που ασχολείται με τους υπολογιστές και το διαδίκτυο), την Εναλλακτική Ιστορία (το περίφημο «τι θα συνέβαινε αν…»), τα Ταξίδια στον Χρόνο (προς το μέλλον ή προς το παρελθόν), τις προαναφερόμενες Όπερα του Διαστήματος και Κοινωνική Επιστημονική Φαντασία (η οποία ασχολείται και με ουτοπίες ή δυστοπίες), μια σειρά από υποείδη που παίρνουν το όνομά τους από το είδος της ενέργειας που κινεί τον κόσμο (Steampunk για τον ατμό, Dieselpunk για το πετρέλαιο, Clockpunk για τη μηχανική ενέργεια των ελατηρίων), τη Στρατιωτική Επιστημονική Φαντασία (πόλεμοι εθνικοί, διαπλανητικοί ή διαστρικοί), τα Αποκαλυπτικά και Μετα-αποκαλυπτικά έργα (το τέλος του κόσμου και το «μετά το τέλος του κόσμου» θα ιντριγκάρει πάντα τους συγγραφείς), και μερικά άλλα «-punk», που αντικατοπτρίζουν σύγχρονες τεχνολογικές ή κοινωνικές ανησυχίες, όπως το Cli-Fi, που εμπνέεται από την κλιματική αλλαγή, το Biopunk (που οραματίζεται τις εξελίξεις στη βιολογία και την ιατρική, και όταν επικεντρώνεται στο ανθρώπινο είδος ονομάζεται Transhumanism), τη Φεμινιστική (που εξετάζει τη θέση της γυναίκας) και τη ΛΟΑΤΚΙ Επιστημονική Φαντασία (που ασχολείται με τον σεξουαλικό αυτοπροσδιορισμό στην κοινωνία του μέλλοντος). Πολλές φορές, τοπικά είδη Επιστημονικής Φαντασίας ξεχωρίζουν από τα υπόλοιπα, όπως ο πρόσφατος Αφροφουτουρισμός (που διερευνά τα προβλήματα των μελλοντικών Αφροαμερικανών σε σχέση με την κληρονομιά τους) ή τα σχεδόν καλτ Kaiju, έργα ασιατικής προέλευσης με γιγάντια τέρατα, συνήθως αποτελέσματα ανθρώπινου λάθους, που την πέφτουν στην ανθρωπότητα ποδοπατώντας πόλεις και χωριά — και δεν είναι μόνο ο Γκοτζίλα, είναι κι άλλα πολλά, ώστε να ορίζονται ως υποείδος από μόνα τους.

Και ερχόμαστε στο τρίτο μέρος της Λογοτεχνίας του Φανταστικού, το οποίο δεν ξέρουμε καν πώς να το βαφτίσουμε. Ο αγγλικός όρος είναι Fantasy, αλλά στα ελληνικά πώς το λες; Η ίδια η λέξη δεν βοηθάει καθόλου, καθώς στα ελληνικά αφορά και τα άλλα δύο είδη, τον Τρόμο και την Επιστημονική Φαντασία (η οποία περιέχει ήδη τη λέξη φαντασία στον ορισμό της, όπερ έδει δείξε). Άλλες λέξεις που θα ταίριαζαν ως μετάφραση του όρου, όπως Μυθοπλασία ή Φαντασιακό, τις έχουν ήδη προλάβει (φτου και το πατάω, ένα πράμα) άλλα ζανρ, όπως το αντίθετο του ντοκιμαντέρ, τα μπορχεσιανού τύπου κείμενα και οι αλληγορίες που ρέπουν προς τον μαγικό ρεαλισμό, ο οποίος ΔΕΝ θεωρείται Λογοτεχνία του Φανταστικού. Η εύκολη λύση ώς τώρα ήταν να γράφουμε τον αγγλικό όρο με ελληνικούς χαρακτήρες, αλλά κι αυτό έχει τα προβλήματά του: είναι φάντασι, φάντασυ, φάνταζι, φάνταζυ, ή —Θε μου, σχώρα με— φαντεζί; Και, για όνομα του Μπαμπινιώτη, σε τι γένος κλίνεται; Θηλυκό ή ουδέτερο; Για αρχή και για να συνεννοούμαστε, ας δοκιμάσουμε ένα συνδυασμό στην τύχη: το Fantasy (ουδέτερο, και την αγγλική λέξη με λατινικούς χαρακτήρες). Δεν είναι ο καλύτερος, ούτε ο πιο εμπνευσμένος, αλλά είναι ένας τρόπος να καταλαβαινόμαστε.

Πέρα από το θέμα του ονόματος, όμως, τι είναι, τελικά, Fantasy;

Είναι η λογοτεχνία που διαδραματίζεται σε έναν, εξ ολοκλήρου ή εν μέρει, επινοημένο κόσμο, με εξ ολοκλήρου ή εν μέρει επινοημένα στοιχεία, όπως γεωγραφία, χλωρίδα και πανίδα, θρησκεία, κοινωνία, νοήμονα όντα, πολιτισμό, φολκλόρ, και δεν βασίζεται στους νόμους της φυσικής για να χτίσει την ιστορία. Ένα από τα πιο κοινά χαρακτηριστικά του Fantasy είναι η μαγεία και τα μαγικά πλάσματα.

Ίσως να βοηθούσε αν βλέπαμε λίγο τα υποείδη του.

Τα δυο πιο βασικά, κι αυτά που έρχονται πρώτα στο μυαλό, είναι η Ηρωική Φαντασία και η Επική Φαντασία. Η πρώτη ακολουθεί τις περιπέτειες ενός ατόμου (όπως περίπου η Οδύσσεια), ενώ η δεύτερη έχει πιο ευρύ οπτικό πεδίο και συνήθως ασχολείται με μεγάλης έκτασης και σπουδαιότητας περιπέτειες (όπως η Ιλιάδα) ή/και τη σωτηρία του κόσμου. Από τις πρώτες αγάπες του κοινού ήταν και το περίφημο Sword and Sorcery, που, οποία έκπληξις, σπαθιά και ιπποτικοί ηρωισμοί είναι η ειδικότητά του (και πολλές φορές μπλέκεται στα πόδια της Ηρωικής Φαντασίας). Όταν όλα αυτά διαδραματίζονται σε πόλη και έχουν λίγο αστυνομική υπόθεση, τα λέμε Fantasy Noir. Εδώ, επίσης, χωράει οτιδήποτε έχει σχέση ή εμπνέεται από τη λαογραφία, από μύθους, παραμύθια και θρύλους, έως και το επονομαζόμενο Αστικό Fantasy (Urban Fantasy). Στο Fantasy μπορεί να δούμε και κείμενα που μπορεί να μην περιέχουν μαγική συνιστώσα, αλλά να διαδραματίζονται σε φανταστικούς κόσμους: τα ονομάζουμε Σκληρό Fantasy. Άλλα ενδιαφέροντα και σημαντικά υποείδη είναι το Σκοτεινό Fantasy (Dark Fantasy), που ίσα-ίσα ρέπει προς τον Τρόμο, το περίφημο New Weird, που κλείνει το μάτι στον μαγικό ρεαλισμό, αλλά δεν είναι, και, κόντρα στα υπόλοιπα αδελφάκια του που αναφέραμε πιο πάνω, το Gaslightpunk, που διαδραματίζεται σε κόσμους που φωτίζονται με γκάζι, αποδέχονται τη μαγεία και έχουν βικτωριανή αισθητική.

Τα ως άνω αναφερόμενα καταρρίπτουν και τη χρήση του όρου «Ηρωική Φαντασία» που βλέπουμε εδώ κι εκεί να χρησιμοποιείται ως μετάφραση του Fantasy. Ένα υποείδος δεν μπορεί να χαρακτηρίζει τόσο ευρύ φάσμα αναγκών.

Κλείνοντας, θα θέλαμε να κρατήσουμε κατά νου δύο πράγματα.

Το ένα είναι οι τέσσερις όροι: Λογοτεχνία του Φανταστικού, Τρόμος, Επιστημονική Φαντασία, Fantasy. Όροι που, όπως είδαμε, είναι σύγχρονοι και, αν και πολύ θα το θέλαμε, δεν αφορούν κείμενα γραμμένα όταν η λογοτεχνία ήταν στα σπάργανα. Γι’ αυτά τα κείμενα, τα επονομαζόμενα και ριζικά κείμενα (taproot texts, σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια της Επιστημονικής Φαντασίας, 1997), θα μιλήσουμε την επόμενη φορά διεξοδικότερα. Και ίσως αυτά να μας βοηθήσουν τελικά να βρούμε και ένα όνομα για το καημένο το Fantasy.

Το δεύτερο και τελευταίο πράγμα που πρέπει να κρατήσουμε κατά νου, και ίσως και το πιο σημαντικό, είναι πως η Λογοτεχνία του Φανταστικού είναι πρώτα και κύρια λογοτεχνία. Το μέσον που χρησιμοποιεί για να εξετάσει, να στηλιτεύσει ή να αναδείξει τις ανησυχίες τού εκάστοτε υπηρέτη της δεν θα πρέπει να αποτελεί δικαιολογία για να συμπεριφέρεται κανείς προκατειλημμένα απέναντι στα κείμενα και τα έργα που τη στολίζουν.

[ Φωτ.: από την ταινία Things to come, 1936 ].