Ζώντας ανάμεσα

Αυτή την εβδομάδα ξεκινήσαμε τα μαθήματα και την πρακτική. Αλήθεια, περίμενα σαν μικρό παιδί πότε θα ξεκινήσουμε. Όχι, δεν είμαι κανένας workaholic αλλά περνάω καλά με τα παιδιά, και στη σχολή και στον οργανισμό. Τα περισσότερα μαθήματά μου το εαρινό εξάμηνο σχετίζονται με το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Εξάλλου, έχει πολύ καλή φήμη η σχολή μου σε αυτόν τον τομέα και εξαιρετικούς καθηγητές — και είμαι πολύ τυχερός που τους έχω: τον Thomas Burgenthal, επιζήσαντα του Ολοκαυτώματος και τέως δικαστή του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, τιμημένου με το Βραβείο Gruber για τη Δικαιοσύνη για την προσφορά του στην προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Λατινική Αμερική, τον Ralph Steinhardt —θα τον γνωρίζουν οι συνάδελφοι για τα συγγράμματά του στις πανεπιστημιακές εκδόσεις της Οξφόρδης και στη σειράς American Casebook Series— και τη Rosa Celorio που εργάζεται στη Διαμερικανική Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Με τη συγκεκριμένη καθηγήτρια θα παρουσιάσουμε στην εν λόγω Επιτροπή το project μας τον Απρίλιο —μια υπέροχη ευκαιρία να αγοράσω καινούριο κοστούμι και να φτιάξω ένα δυνατό βιογραφικό— και, αν όλα πάνε καλά, το καλοκαίρι θα βρεθούμε στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Πόλης του Μεξικού για ένα summer school με θέμα τη NAFTA και τα δικαιώματα των ιθαγενών.

Αλλά φτάνουν τα νέα μου, ήδη θα έχετε βαρεθεί. Άλλος είναι ο λόγος που γράφω αυτό το κείμενο — και ονομάζεται πολυπολιτισμικότητα. Και τώρα τελευταία έχει μπει για τα καλά στο καθημερινό μας λεξιλόγιο με πολλές παρανοήσεις. 

Οι περισσότεροι θεωρούμε ότι η πολυπολιτισμικότητα και ο συνεπαγόμενος πολλές φορές νομικός πλουραλισμός είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο. Όμως κάνουμε λάθος. Κοινωνίες με ενιαία πολιτική οργάνωση εντός των οποίων συνυπήρξαν περισσότεροι πολιτισμοί υπήρξαν και στο παρελθόν, με κυριότερα παραδείγματα τη Ρωμαϊκή και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι οποίες και έδωσαν, άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητικά, τις δικές τους απαντήσεις στα δικαιοπολιτικά και πρακτικά διλήμματα που προέκυψαν από τη συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων στον ίδιο χώρο. Ένα από τα θετικά ήταν και η ανοχή προς τις μειονότητες. Βέβαια, τα δικαιώματα των μειονοτήτων ήταν κατά παραχώρηση και πάντα διπλής όψεως: κατοχυρωνόταν μεν ένας ζωτικός χώρος για τη μειονότητα, από την άλλη όμως η μειονότητα δεν δικαιούταν να υπερβεί αυτόν τον ζωτικό χώρο…

Πάντως, γίνεται αντιληπτό ότι η πολυπολιτισμικότητα δεν αποτελεί σύγχρονο φαινόμενο. Η ένταση του φαινομένου είναι διαφορετική και οι παράγοντες πολλοί: μεταναστευτικές ροές, παγκοσμιοποίηση, διεθνείς οργανισμοί και δρώντες, πολυεθνικές. Ο νομικός πλουραλισμός επηρεάζει την καθημερινότητά μας κι ας μην το αντιλαμβανόμαστε. Στον ίδιο κοινωνικοπολιτικό χώρο ανθρώπινες δραστηριότητες ρυθμίζονται από πολλά δικαιικά συστήματα. Έτσι, για παράδειγμα, στην Ελλάδα ισχύει το εθνικό δίκαιο, το κοινοτικό, το δίκαιο του ΠΟΕ και το soft law διαφόρων διεθνών διοικητικών οργανισμών. Τα εθνικά δικαστήρια επηρεάζουν τα διεθνή —και το αντίθετο— και πολλές φορές πλέον τροφοδοτούνται και από αλλοδαπά δικαστήρια: το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο των ΗΠΑ επηρεάζει το αντίστοιχο της Ινδίας, και πάει λέγοντας. Τα παραδείγματα είναι πάρα πολλά, και σίγουρα δεν μπορούν να αναφερθούν στο περιοριστικό πλαίσιο ενός προσωπικού ημερολογίου. 

Καταρχάς, η ύπαρξη πολιτισμικά διαφοροποιημένων πληθυσμών ή μειονοτήτων αποτελεί σκάνδαλο και γίνεται αντιληπτή ως απειλή στα θεμέλια του εθνικού κράτους. Και αυτό, γιατί ο ερχομός του ξένου, του άλλου, έχει αντίκτυπο ισοδύναμο με εκείνο του σεισμού στις καθεστηκυίες αντιλήψεις των γηγενών. Κυρίως, δε, σε περιόδους οικονομικής κρίσης και ύφεσης, θα εμφανιστούν πιο έντονα οι σειρήνες που θα μας αποπροσανατολίσουν. Η πολυπολιτισμικότητα δεν απειλεί τα ατομικά δικαιώματα, ούτε βεβαίως το κυρίαρχο πολιτιστικό και νομικό πλαίσιο, δεν καθιερώνει «νέα συλλογικά δικαιώματα». Το αντίθετο μάλιστα: εμβαθύνει τα ατομικά δικαιώματα και κυρίως το δικαίωμα της επιλογής. Το δικαίωμα ταύτισης του ατόμου με μια συγκεκριμένη πολιτιστική κληρονομιά είναι θεμελιώδες. Το γενικό και βασικό δικαίωμα ελευθερίας που αναγνωρίζει ο φιλελευθερισμός στα άτομα θα ήταν κενό περιεχομένου αν οι άνθρωποι δεν είχαν περισσότερες ευκαιρίες μεταξύ των οποίων να επιλέξουν. Τα άτομα, εκτός από ατομικά προσβάσιμες και καταναλωτικές επιλογές, πολλές φορές επιθυμούν να διαθέτουν επιλογές συμμετοχής σε συλλογικούς τρόπους ζωής. Οι συλλογικές λοιπόν αυτές ταυτότητες από φιλελεύθερη σκοπιά πρέπει να θεωρηθούν ως άξιες προστασίας. Η προστασία δεν είναι άνευ όρων. Ο συλλογικός αυτοπροσδιορισμός σε ένα κράτος δικαίου είναι ανεκτός μόνο όταν οι ομάδες σέβονται τον σκληρό πυρήνα των ατομικών δικαιωμάτων και παρέχουν στα μέλη τους το δικαίωμα εξόδου. Αν ο φιλελευθερισμός προωθεί την αυτονομία του ατόμου, δηλαδή την ελευθερία του ατόμου να επιλέγει τον τρόπο ζωής του και όταν το επιθυμεί να τον αναθεωρεί, η πολυπολιτισμικότητα παρέχει το πλαίσιο όπου θα συγκρίνει τις πρακτικές που ενδεχομένως θα ήθελε να ακολουθήσει, και συνεπώς να διευρύνει τις επιλογές του. 

Κεντρικός στόχος δεν είναι απλά να προστατευτεί μια ομάδα από τον αφανισμό ή να ανθήσει ανεμπόδιστα στον εθνικό κορμό μιας άλλης πλειοψηφίας. Μια τέτοια μονοδιάστατη εξέλιξη συνήθως μακροπρόθεσμα οξύνει, αντί να αμβλύνει, την απόσταση που χωρίζει μια μειοψηφία από μια πλειοψηφία. Ο σκοπός δεν είναι να κατακερματιστούν οι κοινωνίες ή να δημιουργηθούν στεγανά στα συστατικά τους στοιχεία, αλλά να διευρυνθεί το πλαίσιό τους με τη συμμετοχή όλων στα κοινωνικά αγαθά. Όπως τόνισε και το Διαμερικανικό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στην απόφαση Awas, η προστασία διακριτών πολιτιστικών ομάδων αποτελεί ένα βαθύτατα πολιτικό διακύβευμα, υπό την έννοια της άμεσης και ευθείας υπονόμευσης της φιλελεύθερης δημοκρατίας μέσω της έξωθεν και άνωθεν ισοπεδωτικής εξάλειψης των ιδιαίτερων και μοναδικών χαρακτηριστικών των επιμέρους κοινωνιών-πολιτισμών της ανθρωπότητας, νοούμενης ως κοινότητας ατόμων. 

[ Στη φωτογραφία απεικονίζεται ο Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών στην Ουάσινγκτον: κάθε φορά που περνώ από μπροστά, μου κάνει μεγάλη εντύπωση το άγαλμα της βασίλισσας Ισαβέλλας Α΄ ].