Δυνητική Λογοτεχνία και Σοβαρή Παιδιά

Αχιλλέας Κυριακίδης (Ανθολόγηση-Επιμέλεια), «Παίζουμε λογοτεχνία; Το OuLiPo και η σοβαρότητα του παιχνιδιού. Θεωρ(ε)ία και Παιδική Σκηνή», Εκδόσεις Opera, 2016.

Ο Ίταλο Καλβίνο στο μυθιστόρημά του «Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης…», που το πρωτοδιαβάσαμε στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Αστάρτη σε μετάφραση του Ανταίου Χρυσοστομίδη, αφηγείται την ιστορία του Αναγνώστη (και της Αναγνώστριας) που, ξεκινώντας να διαβάσει ένα μυθιστόρημα δεν καταφέρνει, για λόγους ανεξάρτητους της θελήσεώς του, να προχωρήσει πέρα από τις πρώτες σελίδες και, αναζητώντας τη συνέχεια, βρίσκεται να ξεκινάει (κι εμείς μαζί του κάθε φορά) και ποτέ να μην ολοκληρώνει δέκα συνολικά διαφορετικά βιβλία, οι τίτλοι των οποίων όμως, αν τους βάλεις στη σειρά, συνθέτουν ίσως την πρώτη παράγραφο ενός ακόμα βιβλίου, που είναι πάντως ένα διαφορετικό βιβλίο από αυτό που κρατάμε εμείς στα χέρια μας. Ένας ηδονικός αναγνωστικός λαβύρινθος.

Ο Ζορζ Περέκ στο μυθιστόρημά του «Ζωή Οδηγίες χρήσεως», που το διαβάζουμε στα ελληνικά μεταφρασμένο από τον Αχιλλέα Κυριακίδη, αφηγείται την ιστορία μιας πολυκατοικίας στο Παρίσι, χρησιμοποιώντας τον τρόπο της φωτογραφίας και του παζλ: μεγεθύνοντας την αρχική εικόνα του κτιρίου της οδού Σιμόν-Κρυμπελλιέ 11, παρατηρεί κάθε λεπτομέρεια που μπορεί να διακρίνει κανείς εκεί, τα δωμάτια, τα κλιμακοστάσια και τους διαδρόμους, τους ενοίκους της πολυκατοικίας και τα αντικείμενα που βρίσκονται εντός της, το παρόν και το παρελθόν τους, και, ενώνοντας όλα αυτά τα επιμέρους κομμάτια, δημιουργεί μια ευρεία σύνθεση που περιλαμβάνει, τελικά, ολόκληρη τη ζωή όπως τη ζούμε.

Σε ένα λεωφορείο γεμάτο κόσμο, ένας νεαρός άντρας λογομαχεί με τον διπλανό του, επειδή τάχα εκείνος διαρκώς τον σπρώχνει. Μόλις ελευθερώνεται μία θέση, σπεύδει να καθίσει. Δυο ώρες αργότερα τον ξαναβρίσκουμε να συζητά με ένα φίλο του, ο οποίος του επισημαίνει πως πρέπει να ράψει άλλο ένα κουμπί στο παλτό του. Ένα ασήμαντο επεισόδιο, το οποίο ο Ραιμόν Κενώ στο βιβλίο του «Ασκήσεις ύφους», κι αυτό μεταφρασμένο από τον Αχιλλέα Κυριακίδη, το αφηγείται με ενενήντα εννέα διαφορετικούς τρόπους: Εις διπλούν, Λιτό, Μεταφορικό, Οπισθοδρομικό, Έκπληκτο, Όνειρο, Προφητικό, Συγκεχυμένο, Ουράνιο Τόξο, Αγώνες Λόγου, Διστακτικό, Ακριβές κ.ο.κ. Γράφει ο Ντανίλο Κις: «Για μένα, οι “Ασκήσεις ύφους” είναι η εξομολόγηση και το παραδειγματικό έργο ενός ανθρώπου που συνειδητοποίησε πως η ανανέωση δεν είναι εφικτή παρά μόνο μέσα από τη φορμαλιστική αναζήτηση».

Ο Χάρι Μάθιους (Harry Mathews), στο βιβλίο του «Ιδιαίτερες απολαύσεις», μεταφρασμένο στη γλώσσα μας από την Ιουλία Ραλλίδη (από τα γαλλικά ή τα αγγλικά δεν διευκρινίζεται), περιγράφει εξήντα περίπου αυνανιστικές σκηνές, στις οποίες πρωταγωνιστούν άντρες και γυναίκες, ενήλικοι και ανήλικοι, κατά μόνας ή ομαδόν, και οι οποίες λαμβάνουν χώρα σε διάφορα σημεία του πλανήτη και υπό ποικίλες συνθήκες: «Μια φαινομενικά ανατρεπτική οργάνωση, που ιδρύθηκε πρόσφατα στην Πράγα, ενθαρρύνει τα μέλη της να επινοήσουν εμπόδια που πρέπει να παρακάμψουν κατά τη διάρκεια του αυνανισμού. Η οργάνωση ονομάζεται “Ο Αυνανισμός και οι Δυστυχίες του”, ΑΥΔΥ εν συντομία».

Όπως ήδη θα έχει υποψιαστεί ο μερικώς έστω ενημερωμένος αναγνώστης, το κοινό που μοιράζονται οι συγγραφείς των παραπάνω βιβλίων είναι η συμμετοχή τους στο συναρπαστικό λογοτεχνικό κίνημα OuLiPo, Εργαστήριο Δυνητικής Λογοτεχνίας στα ελληνικά, που γεννήθηκε στη Γαλλία το 1960 και θα μπορούσε να εκφράζεται, όπως διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο της έκδοσης, από την πολύ προγενέστερη προφανώς φράση του Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον, «Η λογοτεχνία είναι παιχνίδι, αλλά πρέπει να παίζεται με τη σοβαρότητα την οποία αποδίδουν στο παιχνίδι τους τα παιδιά». Όπως θυμάται όποιος έπαιξε κάποτε στη ζωή του ένα επιτραπέζιο, ας πούμε, παιχνίδι, το πρώτο πράγμα που οφείλεις να μάθεις προκειμένου να παίξεις είναι οι αυστηροί κανόνες του παιχνιδιού. Η τέχνη είναι επίσης πλήρης κανόνων, δεσμεύσεων και διαδικασιών — ακόμα και η πιο ελεύθερη μορφή τέχνης, που ο καλλιτέχνης οφείλει να ακολουθήσει.

Το μέτρο και η ομοιοκαταληξία, ο αριθμός των στροφών και των στίχων στην ποίηση, οι περιορισμοί του δραματικού έργου (ο χώρος, ο χρόνος, τα πρόσωπα, οι σκηνές και οι πράξεις), ο χωρισμός σε παραγράφους, σε κεφάλαια, οι αναδρομές, οι αφηγητές στον πεζό λόγο, οι κανόνες της γραμματικής και του συντακτικού, ακόμα και αυτοί, είναι όλα στοιχεία που περιορίζουν την ελευθερία του δημιουργού, είτε τα δέχεται και τα εφαρμόζει, είτε επιχειρεί να τα αμφισβητήσει ή να τα ανατρέψει. Και όλα φυσικά προϋπήρχαν του OuLiPo. Αναφέρω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που το γνωρίζουμε από τον Σεφέρη, δεκαετίες πριν τη γέννηση του Εργαστηρίου Δυνητικής Λογοτεχνίας. Διαβάζουμε σε μια σημείωση για το ποίημα με τον τίτλο «Παντούμ»:

Το παντούμ είναι στιχουργική μορφή που ξεκίνησε από τη Μαλαισία και καθιερώθηκε στην Ευρώπη από τον Ουγκό. Αποτελείται από τετράστιχες στροφές με σταυρωτή ομοιοκαταληξία· ο δεύτερος και τέταρτος στίχος κάθε στροφής γίνονται ο πρώτος και ο τρίτος της επόμενης. Ο αριθμός των στροφών είναι ακαθόριστος, όμως ο τέταρτος στίχος της τελευταίας στροφής οφείλει να είναι ο ίδιος με τον πρώτο στίχο της αρχικής.

Αυτό ακριβώς κάνει και ο καλλιτέχνης του OuLiPo: επινοεί και εφαρμόζει ευφάνταστες και αυστηρές δεσμεύσεις που, παραδόξως για όποιον δεν έχει δοκιμάσει, δεν περιορίζουν αλλά απελευθερώνουν το δημιουργικό του δυναμικό και συμβάλλουν στη δημιουργία συναρπαστικών έργων. Όπως το διατυπώνει ο Φρανσουά Λε Λιονέ στο Δεύτερο Μανιφέστο της Δυνητικής Λογοτεχνίας, «Μια ολόκληρη γκάμα από δομές (λιγότερο ή περισσότερο) δεσμευτικές αποτέλεσε, ήδη από τη γέννηση της γλώσσας, αντικείμενο πολυάριθμων δοκιμών. Το OuLiPo έχει την ισχυρή πεποίθηση ότι μπορούμε να φανταστούμε έναν ακόμη μεγαλύτερο αριθμό». Οι ακροστιχίδες, οι αναγραμματισμοί, το λιπόγραμμα, το παλίνδρομο, το ολόριμο, το ταυτόγραμμα, η Λογοτεχνία των Ορισμών και των Σημειο-ορισμών, τα μπουλιανά χαϊκού, τα αλγοριθμικά και αναγλυφικά ποιήματα, τα ποιήματα ειδικού λεξιλογίου, η μέθοδος Ου+7, είναι λίγες μόνο από τις δεσμευτικές δομές που έχουν με επιτυχία εφαρμοστεί από τους δημιουργούς του OuLiPo.

Το βιβλίο με τον τίτλο «Παίζουμε λογοτεχνία; Το OuLiPo και η σοβαρότητα του παιχνιδιού», που μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Opera με επιμέλεια και ανθολόγηση κειμένων από τον Αχιλλέα Κυριακίδη, χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος επιγράφεται «Θεωρε(ί)α» και περιλαμβάνει έξι θεωρητικά κείμενα για το κίνημα με τις υπογραφές των Φρανσουά Λε Λιονέ, Ελένης Κοσμά, Αχιλλέα Κυριακίδη, Άννας Μανούκα, Ζορζ Περέκ και Λίζυς Τσιριμώκου. Το δεύτερο μέρος, η «Παιδική σκηνή», αποτελείται από οκτώ ουλιπιανά έργα των Ζορζ Περέκ, Ρεμόν Κενό, Ζακ Ρουμπό, Αχιλλέα Κυριακίδη, Ερβέ λε Τελιέ και Ριζ Χιουζ.

Τα λιπογράμματα, για να αναφερθούμε λίγο πιο αναλυτικά σε μία μόνο από τις ουλιπιανές μεθόδους, είναι κείμενα από τα οποία απουσιάζει ένα γράμμα του αλφαβήτου. Το πιο διάσημο από αυτά είναι «Η αφάνιση» (La disparition), μυθιστόρημα του Ζορζ Περέκ από το οποίο λείπει ολοκληρωτικά το γράμμα έψιλον. Δεν χρησιμοποιείται δηλαδή από τον συγγραφέα καμία λέξη που να περιέχει το γράμμα αυτό. Ένα μικρό απόσπασμα του εκπληκτικού αυτού έργου περιέχεται, μεταφρασμένο από τη Σεσίλ Ιγγλέση-Μαργέλλου, και στο βιβλίο «Παίζουμε λογοτεχνία;» που ξεφυλλίζουμε τώρα. Μια πιο αυστηρή μορφή λιπογράμματος είναι τα μονοφωνήεντα (monovocalisme), κείμενα από τα οποία απουσιάζουν προγραμματικά όλα τα φωνήεντα εκτός από ένα! Ο Ζορζ Περέκ έχει συνθέσει το «What a man», ο Ζακ Ζουέτ το «Oh, l’ostrogoth!» και ο Ολιβιέ Σαλόν το «Ce fêlé de mec». Στα ελληνικά ένα μονοφωνήεντο ποίημα σε α θα ήταν κάπως έτσι:

Αδάμ Άννα

Θα μ' αγαπάς, Άννα, στα χάσματα,

στα βάραθρα, στα χαλάσματα;

Πάντα, μ’ απαντά, Αδάμ, στα άναρχα,

στα άχαρα, στα βάσανα, στ’ αβάσταγα.

Μα μπλάβα άταφα φαντάσματα,

άσαρκα σάβανα, πλάσματα βάσκανα,

άναψαν λάβα, μας κράξαν βάρβαρα,

μας βάλαν φράγματα. Καθάρματα!

Αγάντα!, μ’ απαντά, ατάραχα.

Τα άσπρα μας χαράματα, τα καθαρά,

τα γαλανά, τα άφθαρτα, βαστάν ακάματα,

κρατάν τ’ ακάθαρτα κατάχαμα.

«Τη στιγμή που ξεκινάμε να γράφουμε κάτι», διαπιστώνει ο Ζακ Ρουμπό, «έχοντας μια συγκεκριμένη πρόθεση, είτε συναισθηματική, είτε διδακτική, είτε πολιτική, είτε οποιαδήποτε άλλη, αν δεν βρούμε κάτι καινούργιο να τοποθετήσουμε ανάμεσα στο χαρτί και το συναίσθημα, το αποτέλεσμα, τις περισσότερες φορές, θα είναι η κοινοτοπία». Ας σκεφτούμε μόνο όλα τα αδιάφορα ερωτικά ποιήματα που έχουν γραφτεί. Και συμπληρώνουν η Ελένη Κοσμά και η Άννα Μανούκα: «Ο ουλιπιανός τρίτος δρόμος τοποθετεί ανάμεσα στο χαρτί και στο συναίσθημα το στοίχημα του σοβαρού παιγνίου: ludere aure. Ο χώρος δεξίωσης του σοβαρού παιγνίου είναι, ακριβώς, η δομή, η φόρμα: η αυτοδέσμευση στον κανόνα».