Ημερολόγια Πανεπιστημίου

Τρίτη ξημερώματα. Άλλο ένα βράδυ αϋπνίας με πονόλαιμο, καταρροή και δέκατα. Εκδικούμαι το ξυπνητήρι απενεργοποιώντας το ώρες πριν με ξυπνήσει. Σε λίγο θα ετοιμαστώ για την καθιερωμένη τρίωρη διαδρομή για τη δουλειά, για να κάνω τρίωρη παράδοση. Στα 14 χρόνια που διδάσκω πρέπει να έχω ακυρώσει συνολικά τρία μαθήματα — τα δύο από αυτά επειδή τα τρένα σε όλη τη νότια Αγγλία είχαν ακινητοποιηθεί. Έχω κάνει μάθημα —διαλέξεις, σεμινάρια και ιδιαίτερα (ως επιβλέπων διατριβών)— με 39 πυρετό, χωρίς φωνή, με καταρροή, άυπνος, φρεσκοχωρισμένος, στενοχωρημένος, θυμωμένος, μπουχτισμένος. Έχω κάνει μάθημα απορρίπτοντας ζωντανές συνεντεύξεις στην τηλεόραση, προσκλήσεις σε συνέδρια, χάνοντας γάμους, κηδείες και βαφτίσια. Για να είμαι ειλικρινής, αυτό δεν οφείλεται μόνο σε προσωπικό ψυχαναγκασμό ή σε ενοχικό σύνδρομο αλλά και στην πολιτική του πανεπιστημίου μου. Η ακύρωση ή αλλαγή μαθήματος είναι τα τελευταία χρόνια ίσως το μεγαλύτερο ταμπού για το πανεπιστήμιο, αφού θεωρείται ότι επηρεάζει αρνητικά την «εμπειρία των φοιτητών» (το student experience), που εκφράζεται σε διάφορες αξιολογήσεις και έρευνες που συμπληρώνουν, και οι οποίες στη συνέχεια καθορίζουν το σκορ και τη θέση του πανεπιστημίου σε εθνικούς και διεθνείς πίνακες κατάταξης.

Η πάγια πολιτική είναι ότι μαθήματα δεν ακυρώνονται. Αλλαγή ώρας και αίθουσας θεωρητικά δεν επιτρέπεται. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις μπορεί να γίνει αίτηση για εξαίρεση μέσω του προέδρου του τμήματος. Η λίστα με τις αλλαγές επιθεωρείται από τον αντιπρύτανη, και πτυχία ή τμήματα που κάνουν πολλές αλλαγές της τελευταίας στιγμής βλέπουν το κόκκινο χρώμα να εξαπλώνεται σε διάφορους πίνακες (τα γνωστά «εξελάκια»). Εννοείται βέβαια ότι σε περίπτωση ασθένειας ή ανωτέρας βίας το μάθημα μπορεί να αναβληθεί. Ωστόσο, εάν έχεις την επιλογή να σύρεις το κορμί σου μέχρι το αμφιθέατρο σε οποιαδήποτε κατάσταση και να βρίσκεται, καλό είναι να το κάνεις γιατί η αναβολή του μαθήματος θα αποτελεί σε κάθε περίπτωση μεγαλύτερη ταλαιπωρία: εκτός από την εκστρατεία ενημέρωσης των φοιτητών πριν την αναβολή του μαθήματος (μέσω ειδοποίησης δύο διαφορετικών γραμματέων και του προϊσταμένου σου, συστημάτων αποστολής γραπτών μηνυμάτων στα κινητά τους και σχετικές αναρτήσεις στο ηλεκτρονικό περιβάλλον μάθησης), είσαι ο ίδιος υπεύθυνος για να βρεις την κατάλληλη ώρα κάποια άλλη εβδομάδα όταν ένα κατάλληλο αμφιθέατρο στο πανεπιστήμιο, εσύ και όλοι οι φοιτητές θα είστε ταυτόχρονα διαθέσιμοι. Η πλανητική σύγκλιση του Δία, του Ερμή και της Αφροδίτης είναι σε γενικές γραμμές πιο εύκολη.

Η διδασκαλία στο πανεπιστήμιο έχει αρκετά κοινά με το θέατρο. Δύο είναι οι σταθερές. Αφενός μεν, την τάδε ώρα πρέπει να είσαι στην τάδε αίθουσα ο κόσμος να χαλάσει. Αφετέρου δε, οτιδήποτε και να συμβαίνει στη ζωή σου πρέπει να το αφήσεις έξω από την αίθουσα και να μπεις στον ρόλο σου. Αυτό ισχύει πολύ περισσότερο όταν κάνεις ένα μάθημα που το παραδίδεις εδώ και καμιά δεκαριά χρόνια· κάθε φορά πρέπει να είναι σαν την πρώτη φορά· να διασχίζεις αυτό το ταξίδι της εξερεύνησης, της λογικής σκέψης και εντέλει της ερμηνείας και της ανακάλυψης μαζί με τους φοιτητές σαν να το ζεις κι εσύ για πρώτη φορά, αλλιώς απλώς διαβάζεις φωναχτά το σενάριο και όλοι υποφέρουν.

Εννοείται ότι το να είσαι καθηγητής πανεπιστήμιου έχει πολλά θετικά σε σχέση με πολλά άλλα επαγγέλματα: ευέλικτο ωράριο, δουλειά από το σπίτι, ελευθερία ως προς την κατεύθυνση της έρευνάς σου, αξιοπρεπείς αποδοχές, σχετική εργασιακή ασφάλεια. Αυτό όμως που πολλοί δεν καταλαβαίνουν είναι ότι το να δουλεύεις σε βρετανικό πανεπιστήμιο είναι αρκετά παρόμοιο με το να είσαι υπάλληλος σε μεγάλη ιδιωτική επιχείρηση: η εργασιακή σου καθημερινότητα προγραμματίζεται και ρυθμίζεται από την κεντρική διοίκηση και υπόκειται σε διαρκείς ελέγχους από τον άμεσο προϊστάμενό σου (συνήθως τον πρόεδρο του τμήματος). Για κάθε πτυχή της ατομικής και συλλογικής δουλειάς υπάρχουν πολλά και διαφορετικά συστήματα αξιολόγησης και προγραμματισμού: μετρήσιμοι στόχοι, τακτικές συναντήσεις ενημέρωσης, εξαμηνιαίο review με τον προϊστάμενο. Οποιαδήποτε πρωτοβουλία —είτε πρόκειται για πρόσκληση ενός επισκέπτη, είτε για την ανακοίνωση μίας νέας έρευνας ή τη διοργάνωση μιας ημερίδας— προϋποθέτει συντονισμό και συνεργασία με το τμήμα μάρκετινγκ και δημοσίων σχέσεων, με το λογιστήριο, με το τμήμα τεχνικής υποστήριξης, με το τμήμα πληροφορικής τεχνολογίας (που είναι διαφορετικό από το τμήμα τεχνικής υποστήριξης και που ο συντονισμός τους απαιτεί δεξιότητες διπλωμάτη του ΟΗΕ), με δύο διαφορετικές γραμματείες, κ.ο.κ. Για να κλείσεις ένα ταξίδι για συνέδριο στο εξωτερικό συμπληρώνεις έξι διαφορετικές φόρμες, κάνεις ανάλυση του ρίσκου με υποχρεωτική αναφορά στις ταξιδιωτικές οδηγίες του υπουργείου Εξωτερικών, παίρνεις υπογραφές από τρεις διαφορετικούς μάνατζερ, συνεργάζεσαι με το επίσημο ταξιδιωτικό πρακτορείο, μαθαίνεις απέξω κι ανακατωτά τα τηλέφωνα εκτάκτου ανάγκης, μαζεύεις φανατικά αποδείξεις και στο τέλος καταθέτεις αναφορά για τα όσα έκανες.

Η γραφειοκρατία, τα συστήματα, οι κανονισμοί, οι ρόλοι και οι δομές του πανεπιστημίου είναι σε μία συνεχή, ασταμάτητη, διαδικασία αλλαγής. Τα πάντα καθορίζονται από το πενταετές στρατηγικό σχέδιο, το οποίο έχει μετρήσιμους δείκτες απόδοσης: είναι αυτό που λέμε «χαραγμένοι στην πέτρα». Από την πενταετή ή εξαετή αξιολόγηση —σε εθνικό επίπεδο— του ερευνητικού έργου όλων των καθηγητών εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό η κρατική χρηματοδότηση κάθε τμήματος. Στους παραδοσιακούς δείκτες απόδοσης (ποιότητα και ποσότητα δημοσιεύσεων, βιβλιογραφικές αναφορές κλπ.) έχει πλέον προστεθεί το impact, ο «αντίκτυπος» δηλαδή της έρευνάς σου στην κοινωνία. Ο αντίκτυπος αυτός πρέπει να είναι εκτός της ανώτατης εκπαίδευσης· πρέπει δηλαδή να είναι εμφανής είτε σε επίπεδο δημόσιας πολιτικής (δηλαδή η έρευνα σου να οδηγεί σε συγκεκριμένα μέτρα πολιτικής, νομοσχέδια κλπ.), είτε σε επίπεδο ποιότητας ζωής των καταναλωτών. Το κλασικό παράδειγμα —που (κακώς) χρησιμοποιείται και στις κοινωνικές επιστήμες— είναι αυτό των ζωνών ασφαλείας. Για να υποστηρίξει ένα πανεπιστήμιο ότι η έρευνά του είχε αντίκτυπο, δεν αρκεί να εφεύρει τις ζώνες ασφαλείας ή να πείσει την κυβέρνηση να τις επιβάλει. Πρέπει να έχει απτά στοιχεία που να αποδεικνύουν πόσες ζωές έσωσε η συγκεκριμένη έρευνα με τη συγκεκριμένη εφαρμογή.

Όσο πιο ψηλά βρίσκεσαι στην ιεραρχία, τόσο μεγαλύτερη ευθύνη έχεις ώστε η ομάδα σου ή το τμήμα σου να πιάσει όλους αυτούς τους στόχους. Ο κίνδυνος απόλυσης είναι υπαρκτός, ενώ πακέτα εθελούσιας εξόδου εφαρμόζονται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Για κάθε θέση διδακτικού προσωπικού υπάρχουν εκατοντάδες υποψήφιοι απ’ όλο τον κόσμο με διδακτορικά, δημοσιεύσεις, γνωριμίες, βραβεία, υποτροφίες. Εκεί έγκειται και μία σημαντική διαφορά με άλλες υπαλληλικές δουλειές: η δουλειά στο πανεπιστήμιο είναι ταυτόχρονα και δουλειά ελεύθερου επαγγελματία, αφού ουσιαστικά εσύ είσαι αποκλειστικά υπεύθυνος για την ανάπτυξη του βιογραφικού σου πέρα και πάνω από τη δεδομένη καθημερινότητα, τη διαχείριση της δημόσιας εικόνας και της επαγγελματικής σου φήμης, των διεθνών συνεργασιών, της εθελοντικής εργασίας προς υποστήριξη του κλάδου, των νέων ερευνητών, κοινωφελών σκοπών και άλλων «αόρατων» πλην ζωτικών δραστηριοτήτων που αποτελούν τεράστιο κομμάτι της καθημερινότητάς σου.

Η αντίληψη του καθηγητή πανεπιστημίου ως νεραϊδοπαρμένου λόγιου με μούσι, καπέλο και ομπρέλα, που απ’ το πρωί ώς το βράδυ στοχάζεται καθισμένος αναπαυτικά στον γυάλινο πύργο ή στη δρύινη βιβλιοθήκη του, είναι ασφαλώς ρομαντική και μέχρις ενός βαθμού θελκτική. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι η ζωή στο πανεπιστήμιο δεν διαφέρει και τόσο πολύ από την υποτιθέμενη «πραγματική ζωή». Ένα πολύ μεγάλο ποσοστό ακαδημαϊκών τόσο στη Βρετανία όσο και διεθνώς είναι διαρκώς αντιμέτωπο με το στρες, την υπερκόπωση, το burn-out, τις ψυχικές ασθένειες και την αναρρωτική άδεια. Για να λειτουργήσει και να επιβιώσει σε περιβάλλον αμείλικτου ανταγωνισμού, στο οποίο οι φοιτητές πληρώνουν και επιλέγουν ως καταναλωτές, ένα ίδρυμα που απασχολεί χιλιάδες εργαζόμενους, έχει προϋπολογισμό πολλών εκατομμυρίων λιρών και είναι υπεύθυνο για τη ζωή και την καριέρα 20 χιλιάδων φοιτητών δεν μοιάζει με επιχείρηση — είναι επιχείρηση.