Συγγραφείς παντός καιρού

Όση αλήθεια περιέχεται στη διαπίστωση πως όλα τα βιβλία δεν είναι ίδια και, συνεπώς, όλα τα βιβλία, όσο συγγραφικό μόχθο, εμπορικό δαιμόνιο ή ανιδιοτελείς ωδίνες κι αν εμπεριέχουν, δεν αξίζουν εξίσου την υπομονή και τον σεβασμό μας, άλλη τόση αλήθεια υπάρχει και στην κοινότοπη παρατήρηση πως όλα τα βιβλία δεν είναι για όλες τις ώρες. Είναι φορές που, για λόγους ανεξάρτητους της ποιότητάς του, δεν θέλουμε να συνεχίσουμε, εκείνη την ώρα, την ανάγνωση του μυθιστορήματος που έχουμε ήδη από τις προάλλες ξεκινήσει. Είναι φορές που δεν έχουμε την, ενδεχομένως απαιτούμενη από τον συγγραφέα που σκοπεύαμε να διαβάσουμε, διάθεση, εγρήγορση, δύναμη, συγκέντρωση ή ψυχική ηρεμία· και, άλλοτε, ο τόπος και ο χρόνος που έχουμε στη διάθεσή μας δεν επιτρέπουν την ανάγνωση ούτε καν του πιο αγαπημένου μας συγγραφέα ή και του πιο αγαπημένου μας βιβλίου.

Για μένα, που συνηθίζω να διαβάζω πολλά βιβλία ταυτόχρονα, πολύ περισσότερα απ’ όσα καταφέρνω να αφομοιώσω ορισμένες φορές, αυτή είναι η ιστορία της ζωής μου. Έχω ξεκινήσει να διαβάζω, ας πούμε, τις «Διορθώσεις» του Τζόναθαν Φράνζεν. Το βράδυ όμως που θα ξαπλώσω και θα θέλω οπωσδήποτε να διαβάσω λίγη ώρα μέχρι να αποφασίσω να κοιμηθώ, δεν πρόκειται να πιάσω αυτό το βιβλίο στα χέρια μου αν δεν έχω τουλάχιστον μία ώρα μπροστά μου. Τότε θα θέλω κάποιο άλλο βιβλίο. Ή, άλλη περίπτωση, σπανίως θα τύχει να πάρω μαζί μου στον δρόμο το βιβλίο που διαβάζω στο σπίτι. Στην καφετέρια, στην παραλία, στο διάλειμμα του μαθήματος ή στην αίθουσα αναμονής του οδοντιατρείου θα θέλω κάποιο άλλο βιβλίο. Διαφορετικός τόπος, διαφορετικές συνθήκες, διαφορετική διάθεση, για μένα συνεπάγονται συνήθως και διαφορετικό βιβλίο.

Αργά ή γρήγορα, κάθε ζηλωτής της ανάγνωσης ανακαλύπτει πως ανάμεσα σ’ όλα τα βιβλία που έχει στην κατοχή του και έχει διαβάσει υπάρχουν πάντα κάποια που έχουν μια ξεχωριστή θέση στην αναγνωστική του συμπεριφορά. Είναι εκείνα τα βιβλία για τα οποία κάθε στιγμή και κάθε τοποθεσία, κάθε διανοητική κατάσταση και κάθε ψυχική διάθεση είναι, πιστεύει, οι κατάλληλες.

Όταν, φέρ' ειπείν, έχεις μόλις γυρίσει από ξέφρενο ξενύχτι και θέλεις, πριν σβήσεις το φως για να κοιμηθείς, να διαβάσεις δυο αράδες γράμματα για να καλμάρεις την ένταση του μυαλού και του σώματος. Όταν έχεις μόλις συνειδητοποιήσει πως όλες σου οι φιλοδοξίες και όλα σου τα σχέδια θα παραμείνουν ανεκπλήρωτα, πως όλοι σου οι κόποι πάνε στράφι και είναι οι προσπάθειές σου, συφοριασμένε, σαν των Τρώων. Όταν η εξάντληση σου έχει καταβάλει νου και κορμί και τα νοήματα γλιστράνε απ’ τη σελίδα του βιβλίου που κρατάς χωρίς να φτάσουν στη συνείδησή σου. Όταν οι ευτυχισμένες στιγμές (στιγμές έρωτα, στιγμές φιλίας και συντροφικότητας) που μόλις πέρασες επισκιάζουν κάθε άλλο ερέθισμα που μπορεί να χτυπήσει τις πόρτες της αντίληψής σου. Όταν έχεις μόλις επιστρέψει από μακρινό ταξίδι ή έχεις ακούσει προσεκτικά ορισμένα κουαρτέτα του Μπετόβεν. Όταν ξύπνησες μες στη μέση της νύχτας και ο ύπνος δεν έρχεται ξανά ή το ξημέρωμα πλησιάζει και δεν νυστάζεις πια.

Σε τέτοιες στιγμές συνειδητοποιεί ο παρατηρητικός και φιλέρευνος αναγνώστης πως δεν είναι πάντα τα βιβλία που νόμιζε εκείνα που, τελικά, θα πιάσει στα χέρια του. Άλλοι είναι οι αγαπημένοι του συγγραφείς και άλλοι αποδεικνύονται οι παντός καιρού και παντός τόπου συγγραφείς του. Πολύ συχνά, βέβαια, οι δυο κατηγορίες συμπίπτουν και τα σίγουρα χαρτιά είναι αυτά ακριβώς στα οποία απ’ την αρχή είχε ποντάρει. Άλλοτε όμως όχι.

Όταν πριν από μερικά χρόνια κατέγραψα πρώτη φορά τους συγγραφείς (ή τα βιβλία) στους οποίους τέτοιες στιγμές συνηθίζω να προστρέχω, συνειδητοποίησα πως μόνο οι πέντε από αυτούς περιλαμβάνονται σε εκείνους που, χωρίς δισταγμό, κατονομάζω ως αγαπημένους μου. Έχουμε και λέμε, με αλφαβητική σειρά: Μιγκέλ ντε Θερβάντες: «Δον Κιχώτης», Νίκος Καρούζος: τα ποιήματα, La Rochefoucauld: «Αξιώματα», Τάσος Λειβαδίτης: τα ποιήματα της τελευταίας του περιόδου, Τόμας Μπέρνχαρντ: σχεδόν οτιδήποτε, Χόρχε Λουίς Μπόρχες: τα ποιήματα, Τσαρλς Μπουκόφσκι: τα ποιήματα, Κώστας Ουράνης: και τα ποιήματα και όλα τ’ άλλα, Φερνάντο Πεσσόα: «Το βιβλίο της ανησυχίας», Ηλίας Πετρόπουλος: τα ποιήματα, και Μαρκ Τουέιν: σχεδόν οτιδήποτε — όχι μόνο τις «Περιπέτειες του Τομ Σόγερ».

Σήμερα, αρκετά διαφορετική εμφανίζεται αυτή η λίστα με τα σίγουρα χαρτιά μου — με εκείνους τους συγγραφείς, εννοώ, που κάθε ώρα και κάθε στιγμή, σε κάθε τόπο και σε κάθε περίσταση, μπορώ να τους διαβάσω. Καταγράφω πάλι ονόματα και τίτλους, όπως μου έρχονται στο μυαλό: Χόρχε Λουίς Μπόρχες: τα ποιήματα, Ludwig Wittgenstein: «Αφορισμοί και εξομολογήσεις», Νίκος Καρούζος: τα ποιήματα, Γιάννης Ρίτσος: τα σύντομα ποιήματά του, ιαπωνικά χαϊκού, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης: τα διηγήματα, Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν: σχεδόν οποιοδήποτε βιβλίο με ήρωα τον ιδιωτικό ντετέκτιβ Πέπε Καρβάλιο, Κωνσταντίνος Τσάτσος: αφορισμοί, Μίμης Σουλιώτης: τα ποιήματα, Πλάτωνος: «Φαίδρος».