Ψηφιακό βιβλίο

Κυριάκος Αθανασιάδης: Κύριε Καλαμαρά, αφού πρώτα σάς ευχαριστήσω για την επικοινωνία αυτή, επιτρέψτε μου αρχικά να σας ζητήσω να μας πείτε εν συντομία την ιστορία τού eAnagnostis.

Μιχάλης Καλαμαράς: Από το 2008 που πρωτοξεκίνησε το www.eAnagnostis.gr έχουν αλλάξει αρκετά πράγματα. Ξεκίνησα να γράφω διερευνώντας πώς μπορούσα να αγοράσω συσκευή ανάγνωσης από την Ελλάδα και να διαβάσω ψηφιακά. Από το καλοκαίρι του 2010 στράφηκα στην ειδησεογραφική κάλυψη της αγοράς του ηλεκτρονικού βιβλίου και του digital publishing στην Ελλάδα, περίοδο κατά την οποία ξεκίνησαν οι συστηματικές προσπάθειες για τη δημιουργία βιβλιοπωλείων για ebooks στην Ελλάδα και οι εγχώριοι εκδοτικοί οίκοι άρχισαν συστηματικά να διαθέτουν τα βιβλία τους και σε ψηφιακή μορφή. Από το 2013, με αφορμή την επιτυχία του blog, πέρα από «Ηλεκτρονικός Αναγνώστης», πέρασα και στην πλευρά της παραγωγής βιβλίων σε ψηφιακή μορφή (ePUB/ebooks, εφαρμογές, websites) και της online προώθησης του βιβλίου, έντυπου ή ψηφιακού. Σε αυτό το πλαίσιο, συμμετείχα στην ομάδα της thinking που σχεδίασε και ανάπτυξε για το T. S. Eliot Foundation και τον εκδοτικό οίκο Faber & Faber το www.tseliot.com για τη ζωή και το έργο του νομπελίστα ποιητή T. S. Eliot, που πιστεύω ότι θέτει νέα στάνταρ για την online παρουσία ενός συγγραφέα και ανθρώπου των γραμμάτων αλλά και για την αναγνωστική εμπειρία στο ψηφιακό περιβάλλον.

Κ.Α.: Σήμερα, έχετε την ίδια ορμή που είχατε παλιά, όταν ξεκινήσατε το eAnagnostis; Έγιναν πράγματα που δεν τα περιμένατε, ή που δεν τα καλωσορίσατε, όλο αυτό το διάστημα;

Μ.Κ.: Σίγουρα σε αυτό το χρονικό διάστημα περίμενα η διείσδυση του ηλεκτρονικού βιβλίου να είναι σαφώς μεγαλύτερη στην Ελλάδα, αλλά προσωπικά είμαι ιδιαίτερα ευτυχής που συμμετέχω στην ψηφιακή μετάβαση του βιβλίου και από την πλευρά της ανάγνωσης και από την πλευρά της παραγωγής και προώθησής του.

Κ.Α.: Από όσο μπορώ να γνωρίζω, το ελληνικό ebook έχει μάλλον ισχνή ζήτηση. Υπάρχουν κάποια συγκεκριμένα στοιχεία που κρατούν πολύ χαμηλά το ηλεκτρονικό βιβλίο στην προτίμηση των Ελλήνων αναγνωστών;

Μ.Κ.: Αν και δεν υπάρχουν δημοσιευμένα στοιχεία, όλες οι ενδείξεις κατατείνουν στο ότι η ζήτηση για τα ελληνικά ebooks είναι ισχνή. Αυτή η γενική εικόνα όμως δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν μεμονωμένοι τίτλοι ή κατηγορίες βιβλίων που έχουν αγοραστεί σε σημαντικό βαθμό και ως ebooks. Η διεθνής εμπειρία από πιο ώριμες ψηφιακές αγορές βιβλίου δείχνει κυρίως δύο πράγματα: πρώτον, πως η διάδοση των ebooks δεν είναι μονοπαραγοντική, αλλά μια σειρά από πράγματα χρειάζεται να μπουν στη θέση τους για να δημιουργηθεί ο ενάρετος κύκλος παραγωγής-ανάγνωσης ebooks, από τη διαθεσιμότητα επαρκούς αριθμού τίτλων, την κατάλληλη τιμολογιακή πολιτική, την ευκολία αγοράς και ανάγνωσης έως τη διαθεσιμότητα των συσκευών κ.ά.· δεύτερον, ότι το ψηφιακό άλμα έγινε με αρκετούς διαφορετικούς τρόπους — αλλού έπαιξε ρόλο ένα βιβλιοπωλείο-πρωταθλητής της προσπάθειας, αλλού υπήρξε ένα εξωτερικό σοκ από κάποιον διεθνή παίκτη, αλλού πρωταγωνίστησαν οι δημόσιες βιβλιοθήκες και αλλού κεντρικό ρόλο έχουν οι μεγάλες εταιρίες τηλεπικοινωνιών. Για τη σχετική υστέρηση των ebooks στην Ελλάδα θα ξεχώριζα δύο παράγοντες: πρώτον, ότι δεν υπάρχουν διαθέσιμες στα καταστήματα ηλεκτρονικών ή στα βιβλιοπωλεία οι εξειδικευμένες συσκευές ανάγνωσης με οθόνη ηλεκτρονικού χαρτιού, συσκευές τύπου Kindle δηλαδή· δεύτερον, πως, αν εξαιρέσουμε το βιβλιοπωλείο της Apple, της οποίας όμως οι συσκευές έχουν αυξημένο κόστος, η διαδικασία αγοράς και διαχείρισης των ebooks δεν είναι τόσο απλή και ανέφελη για τον αναγνώστη όσο απαιτεί το σύγχρονο τεχνολογικό περιβάλλον.

Κ.Α.: Τι θα μπορούσε, λοιπόν, να γίνει για να αλλάξει αυτή η κατάσταση; Τι θα μπορούσαν, και τι θα έπρεπε, να κάνουν οι Έλληνες εκδότες για να προωθήσουν τα ebooks που εκδίδουν;

Μ.Κ.: Στην Ελλάδα έχουν γίνει σημαντικές επενδύσεις από τους εκδοτικούς οίκους για την ψηφιοποίηση του καταλόγου τους, ακόμα και παλιότερων τίτλων, με αποτέλεσμα να διαθέτουμε 7.500 ebooks στα ελληνικά από περισσότερους από 100 εκδοτικούς οίκους. Παρ’ όλ’ αυτά, αν εξαιρέσουμε τους μεγάλους εκδότες και κάποιους μεσαίους, δεν είναι δεδομένο ότι θα βρει κανείς όλα τα καινούρια βιβλία που τον ενδιαφέρουν και σε ebooks — και μάλιστα διαθέσιμα συγχρόνως ή σχεδόν συγχρόνως με τα έντυπα βιβλία. Και κάποια βιβλιοπωλεία έχουν επίσης επενδύσει, αλλά σημαντικοί βιβλιοπώλες απουσιάζουν εντελώς από τα ebooks. Στις βιβλιοθήκες, παρά τις προσπάθειες σε λίγες από αυτές να υπάρχουν τουλάχιστον συσκευές ανάγνωσης, στην ουσία ακόμα δεν έχουμε ξεκινήσει. Στο κομμάτι της προώθησης των ebooks είναι σαφές ότι το σημερινό μοντέλο, όπου πρακτικά απλά ανακοινώνεται ότι ένας τίτλος είναι διαθέσιμος και σε ebook, δεν αποδίδει, αλλά χρειαζόμαστε κινήσεις που αξιοποιούν πιο οργανικά το περιεχόμενο στην ψηφιακή του μορφή. Το σημαντικότερο σήμερα στην Ελλάδα θα έλεγα πως είναι να μην υπάρξει στον κλάδο του βιβλίου κλίμα εφησυχασμού, που για κάποιους φτάνει σε ένα αίσθημα ανακούφισης, για την περιορισμένη διείσδυση των ebooks. Αυτό το κλίμα τροφοδοτείται από την ωρίμανση της αγοράς ebooks, κυρίως στις ΗΠΑ, όπου για τους εκδότες τα ψηφιακά έσοδα είναι σταθερά ή μειώνονται, αλλά αυξάνονται αυτά του Amazon και των αυτοεκδόσεων. Η ψηφιακή μετάβαση είναι κάτι που συμβαίνει κατά κύματα, και το «πολύ νωρίς» είναι απελπιστικά κοντά με το «πολύ αργά» στο ψηφιακό περιβάλλον.

Κ.Α.: Πρέπει να είναι φτηνότερο το ηλεκτρονικό βιβλίο; Και, εάν ναι, πόσο φτηνότερο;

Μ.Κ.: Το ηλεκτρονικό βιβλίο πρέπει να είναι αισθητά φτηνότερο από το έντυπο και στην Ελλάδα αυτό συμβαίνει σε πολλές περιπτώσεις, αν και οι τιμολογιακές πολιτικές διαφέρουν πολύ από εκδότη σε εκδότη. Από την άλλη, πρέπει να έχουμε υπόψη πως μπορεί το κόστος παραγωγής για ένα ψηφιακό «αντίτυπο» να τείνει στο μηδέν και να μην υπάρχουν αδιάθετα αντίτυπα, αποθήκευση και διανομή, αλλά το αρχικό κόστος παραγωγής του βιβλίου (από τη μετάφραση και την επιμέλεια ώς τη σελιδοποίηση και τη δημιουργία του ψηφιακού αρχείου) και η αμοιβή του συγγραφέα αφορούν εξίσου και τα ebooks. Επιπλέον, λόγω της ευρωπαϊκής νομοθεσίας, τα ebooks στην Ελλάδα επιβαρύνονται με την ανώτερη κλίμακα ΦΠΑ, του 24%, ενώ τα έντυπα με την κατώτερη, του 6%. Αν ο ΦΠΑ για έντυπα και ebooks εξισωνόταν προς τα κάτω, δηλαδή στο 6% για την Ελλάδα, όπως προτείνει στη σχετική διαβούλευση η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η μείωση στην τελική τιμή των ebooks θα ήταν σημαντική. Προσωπικά βέβαια συμφωνώ με τη θέση της International Publishers Association ότι τα βιβλία, έντυπα ή ηλεκτρονικά, πρέπει να μην επιβαρύνονται καθόλου με ΦΠΑ, όπως ισχύει στον Καναδά, τη Βραζιλία και την Ινδία και συνολικά σε τουλάχιστον 40 χώρες στον κόσμο (στοιχεία Οκτωβρίου 2016).

Κ.Α.: Παρά ταύτα, είναι η Ελλάδα μία καλή, ή έστω μία αναπτυσσόμενη αγορά για ξένα ηλεκτρονικά βιβλία;

Μ.Κ.: Και σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχουν δημοσιευμένα στοιχεία. Όμως, εμπειρικά, θα έλεγα ότι η άμεση και φθηνότερη αγορά ξενόγλωσσων ebooks έχουν υπάρξει και παραμένουν από τα σημαντικότερα κίνητρα για την ψηφιακή ανάγνωση στην Ελλάδα. Επιπλέον, οι συσκευές και εφαρμογές ανάγνωσης έχουν ενσωματωμένα λεξικά που διευκολύνουν την κατανόηση ενός κειμένου σε γλώσσα διαφορετική από τη μητρική μας.

Κ.Α.: Υπάρχουν μάλλον αρκετές μηχανές ανάγνωσης, με το Kindle στην κορυφή. Έχουν πολλές διαφορές μεταξύ τους;

Μ.Κ.: Οι εξειδικευμένες συσκευές ανάγνωσης με οθόνη ηλεκτρονικού χαρτιού, που δεν κουράζουν τα μάτια, έχουν συγκλίνει πολύ, και ειδικά τα Kindle και τα Kobo, οι δύο κορυφαίες οικογένειες τέτοιων συσκευών, δεν έχουν σημαντικές διαφορές ως προς τις δυνατότητες και την ποιότητά τους. Το δίλημμα είναι πιο πολύ η επιλογή βιβλιοπωλείου, με το οποίο οι συσκευές είναι αποκλειστικά συνδεδεμένες. Αν κάποιος θέλει να αγοράζει κυρίως ξενόγλωσσα ebooks από το Amazon, πηγαίνει προς το Kindle. Αν θέλει την υποστήριξη των ebooks σε ePUB χωρίς μετατροπή και ebooks κλειδωμένα με το σύστημα της Adobe, που χρησιμοποιείται στα περισσότερα ελληνικά ebooks, πηγαίνει προς το Kobo. Αν και δεν έχουν οθόνη ηλεκτρονικού χαρτιού, και τα tablet PC —και πολλά κινητά με μεγάλη οθόνη— πλέον έχουν πολύ βελτιωμένες οθόνες με τη δυνατότητα υποστήριξης διαφορετικών εφαρμογών ανάγνωσης και διαφορετικών βιβλιοπωλείων.

Κ.Α.: Το ebook δεν συνιστά, καθώς λένε όλοι, κίνδυνο για το παραδοσιακό βιβλίο — με την προφανή εξαίρεση των εγκυκλοπαιδειών και των λεξικών. Υπάρχει περίπτωση να ισχύσει το αντίστροφο για κάποια είδη βιβλίων;

Μ.Κ.: Από την αρχή του www.eAnagnostis.gr ανήκω σε αυτούς που υποστηρίζουν ότι θα είναι μακρά η περίοδος της συνύπαρξης έντυπων και ηλεκτρονικών βιβλίων. Ακόμα όμως και αν σταδιακά διαβάζουμε περισσότερο ψηφιακά, δεν πρόκειται για «κίνδυνο», αφού πάντα θα έχει σημασία το επιλεγμένο, ποιοτικό και επιμελημένο περιεχόμενο του βιβλίου, ανεξάρτητα από τον υλικό φορέα αυτού του περιεχομένου. Οι εγκυκλοπαίδειες, τα λεξικά, οι ταξιδιωτικοί οδηγοί ή οι οδηγοί μαγειρικής πάντα ήταν πιο πολύ βάσεις δεδομένων τυπωμένες σε χαρτί παρά βιβλία όπως τα υπόλοιπα — ήταν πάντα φτιαγμένα για να ανατρέξουμε σε ένα συγκεκριμένο σημείο τους, όχι για να διαβαστούν εξώφυλλο με εξώφυλλο. Και για τις βάσεις δεδομένων το ψηφιακό περιβάλλον είναι ασύγκριτα καλύτερο από το έντυπο. Τα εκπαιδευτικά βιβλία είναι επίσης μια κατηγορία βιβλίων που έχει να εξελιχθεί και να ωφεληθεί πολύ από την ψηφιακή μετάβαση, αλλά χωρίς να είμαστε σε καμία περίπτωση έτοιμοι να υποστηρίξουμε ότι δεν πρέπει ή δεν χρειάζεται να τα τυπώνουμε πια.

Κ.Α.: Το Digital publishing γνωρίζει παγκοσμίως μεγάλη άνθηση καθώς είναι πολύ πιο φτηνός τρόπος για να βγάλει ένας εκδότης βιβλία για τα οποία δεν μπορεί να ρισκάρει μεγάλα ποσά, ή μία αναγκαιότητα των καιρών;

Μ.Κ.: Η παραγωγή του βιβλίου, από τη συγγραφή έως τον υπολογιστή του τυπογραφείο, είναι εδώ και πολύ καιρό ψηφιακή. Ο καταλύτης στη στροφή προς τα ebooks, να είναι δηλαδή και το βιβλίο ως τελικό προϊόν ψηφιακό, ήταν η ωρίμανση της τεχνολογίας, αρχικά των οθονών με ηλεκτρονικό χαρτί που οδήγησε στην κυκλοφορία του Kindle από το Amazon το 2007 και στη συνέχεια των tablet PC που οδήγησε στην κυκλοφορία του iPad από την Apple το 2010. Αυτή η αλλαγή ήταν που άνοιξε νέες δυνατότητες, π.χ. για τους εκδότες για βιβλία με μικρότερο ρίσκο ή για περιορισμένο κοινό, όπως οι ακαδημαϊκές μονογραφίες ή στενά λογοτεχνικά υπο-είδη, και για τους συγγραφείς να δοκιμάσουν πιο εύκολα την αυτοέκδοση, χωρίς τα κόστη παραγωγής και διανομής του έντυπου βιβλίου.

Κ.Α.: Ψάχνοντας κάποιος λίγο στους ψηφιακούς εκδοτικούς οίκους, τους αγγλόφωνους εννοώ, ανακαλύπτει αμέσως ότι εκδίδουν και πάρα πολλά μπεστ-σέλερ, μυθιστορήματα με τεράστια «κατεβάσματα» από αναγνώστες, καθώς και αρκετές αξιόλογες πένες. Πρόκειται για έναν εντελώς παράλληλο με τον χάρτινο, τον παραδοσιακό, εκδοτικό κόσμο; Ή αλληλοσυμπληρώνονται πλέον;

Μ.Κ.: Η διάδοση των ψηφιακών εκδοτικών οίκων και των αυτοεκδόσεων είναι μεγάλη στον αγγλόφωνο χώρο. Και πράγματι υπάρχουν αξιόλογα και δημοφιλή βιβλία που έχουν εκδοθεί έτσι. Είναι επίσης ένας χώρος πειραματισμού, όπου εκδίδονται βιβλία που ένας παραδοσιακός εκδότης θα δίσταζε να βγάλει. Υπάρχουν όμως και πολλά ebooks τέτοιου είδους που δεν έχουν την προσεγμένη έκδοση που θα έπρεπε ή ανήκουν στην κατηγορία του fan fiction, με αποτέλεσμα να θεωρούνται δεύτερης κατηγορίας — και δεν εννοώ ότι δεν ανήκουν στην «υψηλή λογοτεχνία», ακόμα και αν τα συγκρίνουμε με αντίστοιχους αμιγώς εμπορικούς τίτλους. Η πραγματικότητα παραμένει αφενός πως, ακόμα και αν αρχίσει κανείς ψηφιακά, δεν μπορεί τελικά να αγνοήσει το έντυπο και, αφετέρου, πως, μόλις αυτοί οι συγγραφείς ξεπεράσουν ένα συγκεκριμένο κατώφλι δημοφιλίας, απευθύνονται στους παραδοσιακούς εκδότες, οι οποίοι εξακολουθούν να έχουν το κύρος, τα κεφάλαια, την υποδομή και τους ανθρώπους να κάνουν ένα βιβλίο μπεστ-σέλερ σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο ή/και να το εντάξουν στον λογοτεχνικό κανόνα.

Κ.Α.: Θα μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο και στην Ελλάδα; Θα είχε προοπτικές;

Μ.Κ.: Στην Ελλάδα έχει δοκιμαστεί πολύ περιορισμένα. Θεωρείται ακόμα στίγμα ένα βιβλίο να είναι μόνο ebook ή να είναι αυτοέκδοση. Πολλοί συγγραφείς π.χ. προτιμούν να πληρώνουν, ακόμα και δυσανάλογα, έναν εκδοτικό οίκο για να βγάλει το βιβλίο τους, παρά να φαίνεται ότι πρόκειται για αυτοέκδοση. Για να πετύχει πάντως κάτι τέτοιο θα έπρεπε να έχει υψηλά στάνταρ παραγωγής, οργάνωση της προώθησης των βιβλίων και, αν πρόκειται για ψηφιακό εκδοτικό οίκο, κριτήρια επιλογής πιθανόν διαφορετικά αλλά αντίστοιχα ενός παραδοσιακού εκδοτικού οίκου.

Κ.Α.: Τι δράσεις ετοιμάζετε σαν eAnagnostis για το άμεσο μέλλον; Και τι σχετικό με τα ebook —συνέδριο, ημερίδα κ.τ.π.— δεν θα πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας;

Μ.Κ.: Το επόμενο διάστημα πιστεύω ότι χρειάζεται να αναδειχθεί η ψηφιακή διάσταση του βιβλίου στο πλαίσιο δύο σημαντικών ευρύτερων πρωτοβουλιών, αφενός ενόψει της Ημέρας Βιβλίου στις 23 Απριλίου, που με πρωτοβουλία της Ένωσης Ελληνικού Βιβλίου γιορτάστηκε πέρυσι με επιτυχία, αφετέρου στο πλαίσιο του πλούσιου προγράμματος που προετοιμάζεται από τον Δήμο Αθηναίων για την Αθήνα ως Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου το 2018.

Κ.Α.: Σας ευχαριστώ θερμά!