Ο Φιδέλ και το καρναβάλι

Με τον θάνατο του Φιδέλ Κάστρο, μεγάλος αριθμός ανθρώπων στην Ελλάδα και αλλού ένιωσαν σαν να έχασαν ένα σημείο αναφοράς της προσωπικής τους ζωής. Το οποίο σημείο αναφοράς θεώρησαν πως έπρεπε να το υπερασπιστούν ως κάτι βαθιά πολύτιμο. Όπως όταν σπάει κατά λάθος μια κούπα με την οποία έπινες καφέ όταν ήσουν φοιτητής. Ξαφνικά, ενώ την είχες κάπου παραπεταμένη όλα αυτά τα χρόνια, αποκτά καινούργια αξία και γίνεται πάλι σύμβολο. Σύμβολο όμως ποιου πράγματος είναι ο νεκρός πλέον Φιδέλ; Της κομουνιστικής επανάστασης ως μια στιγμή στην Ιστορία ή της πίστης στην αέναη αλλαγή προς το τέλειο.

Οι άνθρωποι στις δυτικές κοινωνίες χωρίζονται σε αυτούς που πιστεύουν πως πρέπει να προχωρούμε σε αλλαγές με προσεκτικά βήματα μέσα από διάλογο και συμβάσεις και σε αυτούς που πιστεύουν πως υπάρχει συνεχής δυνατότητα αλλαγών και ανατροπών προς την τελείωση των κοινωνιών. Ο Thomas Sowell, στο βιβλίο του «A Conflict of Visions», το αναλύει διεξοδικά. Ισχυρίζεται πως υπάρχουν δύο αντιτιθέμενα οράματα που σχηματοποιούν τις αντιπαραθέσεις μας πάνω στη φύση του ορθού λόγου, της δικαιοσύνης, της ισότητας και της εξουσίας. Το περιορισμένο (constrained) όραμα, που βλέπει την ανθρώπινη φύση ως εγωιστική και συντηρητική, και το απεριόριστο (unconstrained) όραμα, στο οποίο η ανθρώπινη φύση είναι εύπλαστη και τελειοποιήσιμη.

Στην πολιτική, βρίσκουμε αυτά τα δύο οράματα συνεχώς στον δημόσιο λόγο. Χοντρικά θα λέγαμε πως το πρώτο εκφράζει τις συντηρητικές αντιλήψεις και το δεύτερο τις αριστερές. Η οριοθέτηση αυτή φυσικά δεν είναι τόσο αυστηρή. Κι αυτό γιατί δεν έχει να κάνει με την πολιτική ένταξη του καθενός όσο με την αντίληψή του για τη ζωή και τους ανθρώπους.

Ας επιστρέψουμε στον Φιδέλ Κάστρο. Ο Κάστρο (όπως και ο Τσε ή ο Χο Τσι Μινχ παλαιότερα) για τους δεύτερους, του απεριόριστου οράματος, αποτελούσε το υπαρξιακό σύμβολο της δικαίωσής τους. Ο δήθεν αντικομφορμισμός, η λογική του όπλου παρά πόδα και της διαρκούς επανάστασης, η ρητορική του κυνηγημένου που πολεμά με θεούς και δαίμονες είναι απολύτως ελκυστική για τον Δυτικό άνθρωπο και κυρίως τον νέο. Μέσα από αυτά αλλάζει ο άνθρωπος και οδηγείται στην τέλεια ζωή. Ιδίως στην Κούβα η επανάσταση γίνεται ένα όραμα συνεχούς καρναβαλιού. Χοροί, πούρα, ρούμι, ωραίες γυναίκες, ντουφεκιές στον αέρα και Hasta la victoria siempre. Το προς (κίνηση μπροστά) και το πάντα, δηλαδή συνεχώς.

Το καρναβάλι μάς φέρνει σε μιαν άλλη θεώρηση. Η καρναβαλική αντίληψη του κοινωνικού κατά Μιχαήλ Mπαχτίν («Rabelais and His World: carnival and grotesque») είναι αυτή που επιτρέπει και επανενώνει τα πάντα. Το παλιό με το νέο, την Κόλαση με τον Παράδεισο, τη νεότητα με τα γεράματα, τελικά το καθεστώς με την επανάσταση, τις ιδέες με την πραγματικότητα της πολιτικής. Αλλά και την ελευθερία της οικονομίας και της κοινωνίας με τη ρύθμισή τους. Όλα απαιτούν ισότιμο διαλογικό στάτους. Όλα υποτάσσονται σε μια συνεχή κίνηση. Δεν υπάρχει εξέλιξη και ομαλή διαδοχή των πραγμάτων μέσω συμβάσεων και θεσμών — τα πάντα εντάσσονται σε μια συνεχή διαδικασία οραματικής και ουτοπικής τελείωσης. Η Ιστορία συνεχίζεται, δεν τελειώνει μέχρι να φτάσουμε στην τέλεια κοινωνία και στον τέλειο άνθρωπο. Αν διαβάσει κανείς τα σχόλια επωνύμων και ανωνύμων για το θάνατο του Φιδέλ, θα δει αυτόν τον κοινό παρανομαστή της Ιστορίας που δεν τελειώνει και του συνεχούς αγώνα για την τέλεια κοινωνία.

Γιατί όμως αυτή η αντίληψη είναι τόσο ελκυστική κυρίως στους νέους ανθρώπους; Χωρίς άλλο γιατί αποτελεί την ελκυστική και συνάμα ουτοπική φυγή από τη βαρετή καθημερινότητα της δυτικής κοινωνίας των κανόνων. Μια αφίσα του Τσε, ένα αστείο για τις πολύωρες ομιλίες του Φιδέλ, είναι η απόλυτη διαφυγή. Οι φωτογραφίες με τα πούρα και τις χακί στολές, κι από την άλλη η σάλσα και οι μουλάτες, αποτελούν τις εικόνες και τους ήχους της συνεχούς επανάστασης και αμφισβήτησης. Είναι η μάσκα του επαναστατικού καρναβαλιού που κρύβει την ευθύνη της καθημερινότητας. Είναι η φαινομενική ελευθεριότητα του καρναβαλιού που κρύβει περίτεχνα το πραγματικό αίτημα για ελευθερία. Ελευθερία στην κοινωνία και στην οικονομία.

Τα χρόνια περνάνε, ο νέος μπαίνει στην παραγωγή, έχει ευθύνες οικογένειας, παιδιών, εργαζομένων και συνεργατών. Κάποιοι αντιλαμβάνονται πως χωρίς την ελευθερία στην κοινωνία και στην οικονομία, χωρίς σεβασμό στις συμβάσεις ως αποτέλεσμα δημοκρατικού διαλόγου, δεν υπάρχει ουσιαστική πρόοδος. Ακόμα καταλαβαίνουν πως ο άλλος δρόμος της ουτοπικής και συνάμα καρναβαλικής συνεχούς αναζήτησης οδηγεί τελικά στη δυστυχία και τη μιζέρια.

Υπάρχουν και οι άλλοι όμως. Οι εναλλακτικοί με το όραμα της τελείωσης. Ο όρος είναι θεολογικός — και όχι τυχαία. Σε αυτούς, εκεί μέσα τους, υπάρχει το καρναβάλι στους δρόμους της Αβάνας όταν μπαίνει ο Φιδέλ με τον Τσε πάνω στο τζιπ. Και το σύνθημα, Hasta la victoria siempre.

Πάντα υπάρχει η δυνατότητα να νικήσουμε στο καρναβάλι.