Το δημοψήφισμα και η τουρκική ταυτότητα

Τί άλλαξε με το πρόσφατο δημοψήφισμα στην γειτονική Τουρκία; Όχι πάρα πολλά θα μπορούσε να πει κανείς ρίχνοντας μια ματιά στο ισχύον σύνταγμα και στις μεταρρυθμίσεις που έγιναν αποδεκτές με το δημοψήφισμα.

Η κυβερνητική θέση του πρωθυπουργού καταργήθηκε, και επικεφαλής του υπουργικού συμβουλίου τίθεται πλέον άμεσα ο πρόεδρος της δημοκρατίας, ο οποίος εφεξής δεν θα είναι μόνο —ως ανώτατος άρχων και εκπρόσωπος της χώρας— ο τυπικός αλλά και ο ουσιαστικός προϊστάμενος της εκτελεστικής εξουσίας και ο διαμορφωτής της κυβερνητικής πολιτικής.

Επιπλέον, η συνταγματική μεταρρύθμιση προικίζει τον πρόεδρο με αυτόνομη νομοθετική εξουσία, δίνοντάς του το δικαίωμα να εκδίδει διατάγματα με ισχύ νόμου, τα οποία μπορούν να αναιρεθούν από την εθνοσυνέλευση μόνο στα πλαίσια μιας «ανταγωνιστικής νομοθεσίας», δηλαδή μόνο εάν αυτή νομοθετήσει διαφορετικά επάνω στο ίδιο θέμα (στο παλιό σύνταγμα ο πρόεδρος είχε μόνο δικαίωμα βέτο, το οποίο και διατηρεί). Παράλληλα όμως καταργείται η υποχρέωσή του να είναι πολιτικά ουδέτερος — κάτι που θα ήταν αντίθετο με τον καινούργιο του ρόλο ως ενεργού διαμορφωτή της κυβερνητικής πολιτικής. Το πολίτευμα της Τουρκικής Δημοκρατίας μετακινείται έτσι από μια «γαλλική» εκδοχή σε μια εκδοχή που έχει μερικά χαρακτηριστικά του πολιτεύματος των ΗΠΑ, χωρίς βέβαια να μπορεί κανείς να το χαρακτηρίσει ως αντιγραφή του.

Μια άλλη σημαντική μεταρρύθμιση είναι ότι η εθνοσυνέλευση αποκτά το δικαίωμα να διορίζει επτά από τα 34 μέλη του ανώτατου δικαστηρίου, κάτι που μέχρι τώρα δεν είχε. Το υφιστάμενο δικαίωμα του προέδρου να διορίζει τέσσερα μέλη φαίνεται πως ούτε περιορίστηκε αλλά ούτε και ενισχύθηκε. Τα υπόλοιπα μέλη αυτού του οργάνου διορίζονται από τα άλλα δικαστικά όργανα, είτε εκλέγονται από το δικαστικό σώμα. Εδώ πρέπει να σημειωθεί πως ο υπουργός δικαιοσύνης είναι και κατά το ισχύον σύνταγμα ο πρόεδρος του ανώτατου δικαστικού συμβουλίου, ενώ ο υφυπουργός δικαιοσύνης είναι ex-officio μέλος του (άρθρο 159).

Οι επικριτές της μεταρρύθμισης υποστηρίζουν ότι αυτή οδηγεί το πολίτευμα σε μια πιο αυταρχική μορφή, γιατί, αντί για ένα σύστημα «ελέγχων και ισορροπιών», εγκαθιστά στην πραγματικότητα μια δυαρχία προέδρου-εθνοσυνέλευσης με το κέντρο βάρους της εξουσίας να μετατίθεται εμφανώς υπέρ του πρώτου. Η Τουρκική Δημοκρατία διολισθαίνει έτσι προς τον συγκεντρωτισμό των εξουσιών και τον αυταρχισμό, με τελικό σταθμό για τους απαισιόδοξους την απολυταρχία ενός μόνο κατ’ όνομα αιρετού προέδρου, ο οποίος θα δρα ερήμην του κοινοβουλευτικού ελέγχου και θα αντικαταστήσει στο τέλος τη διακριτή νομοθετική εξουσία της εθνοσυνέλευσης.

Αυτή είναι η επιφανειακή άποψη των πραγμάτων. Κατά βάθος όμως η συνταγματική μεταρρύθμιση δεν αλλάζει τίποτα στην φύση της Τουρκικής Δημοκρατίας: απλώς καθιστά πιο ορατή την ήδη στο παλαιό σύνταγμα —αλλά και στα προηγούμενα— εγγεγραμμένη αυταρχική και εθνικιστική φύση του. Με άλλα λόγια, η μεταβολή του τρόπου διακυβέρνησης που ενισχύει την «πρώτου ανδρός αρχή» και η αποδυνάμωση του κοινοβουλίου όχι μόνο δεν είναι αντίθετη με τη φύση του τουρκικού κράτους, αλλά από μία άποψη είναι και η συνεπής υλοποίηση της ιδέας που το τουρκικό σύνταγμα πρεσβεύει.

Αυτό το αποκαλύπτει μια ματιά στο προοίμιο και στα πρώτα άρθρα του τουρκικού συντάγματος. Το σύνταγμα της Τουρκικής Δημοκρατίας δεν θέτει κράτος και πολίτες στην υπηρεσία και στην προστασία της ανθρώπινης αξίας —όπως αυτό συμβαίνει με όλα τα συντάγματα των δυτικών φιλελεύθερων δημοκρατιών, του ελληνικού συντάγματος (άρθρο 2) συμπεριλαμβανομένου—, αλλά θέτει ως υπέρτατο σκοπό του κράτους την προστασία όχι μόνο του τουρκικού λαού αλλά και της «τουρκικότητας». Αυτός ο σκοπός είναι τόσο απόλυτος ώστε στο προοίμιο καθορίζεται ότι «no protection shall be accorded to an activity contrary to Turkish national interest, Turkish existence and the principle of its indivisibility with its State and territory, historical and moral values of Turkishness» (παραθέτω εδώ την επίσημη αγγλική μετάφραση του κειμένου). Σε αυτόν τον υπέρτατο σκοπό υποτάσσονται τόσο η αρχή της διάκρισης των εξουσιών (προοίμιο: «the separation of powers […] refers solely to the exercising of certain state powers and discharging of duties, and is limited to a civilized cooperation and division of functions«), όσο και τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα δικαιώματα των πολιτών (άρθρο 14: «Νone of the rights and freedoms embodied in the Constitution shall be exercised in the form of activities aiming to violate the indivisible integrity of the State with its territory and nation»).

Αντίθετα, ως αμετάκλητες διατάξεις του συντάγματος (άρθρα 4 και 5) καθορίζονται μόνο η μορφή του κράτους ως λαϊκιστικό κράτος, η κυριαρχία του νόμου, η κυρίαρχη γλώσσα, η σημαία, ο εθνικός ύμνος, η πρωτεύουσα (άρθρα 1, 2 και 3) και οι επιμέρους σκοποί του κράτους, που είναι η προστασία της κρατικής ενότητας της χώρας, του έθνους, του πολιτεύματος, καθώς και η διασφάλιση της ευδαιμονίας των πολιτών. Πουθενά όμως στο σύνταγμα δεν γίνεται λόγος για την αξία του ανθρώπου ως ανεξάρτητου και απόλυτου αντικειμένου της προστασίας του κράτους, όπως αυτή χαρακτηρίζεται π.χ. στο ελληνικό σύνταγμα ή στο σύνταγμα της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Επίσης του συντάγματος δεν προηγείται καμία διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή της ιδέας ότι το κράτος συστάθηκε για να μπορούν οι άνθρωποι να ζήσουν ειρηνικά και σε ευμάρεια στην επικράτειά του.

Βέβαια το τουρκικό σύνταγμα περιέχει άρθρα που καθορίζουν ατομικά δικαιώματα και τους όρους ελεύθερης εξάσκησής τους. Επίσης, υπάρχει και διάταξη (άρθρο 16) που αναγνωρίζει μερικά από τα δικαιώματα αυτά και σε αλλοδαπούς αλλά μόνο στα πλαίσια του διεθνούς δικαίου. Όλα αυτά τα δικαιώματα όμως δεν προηγούνται των διατάξεων που καθορίζουν τη μορφή και τις υποχρεώσεις της πολιτείας, αλλά τελούν υπό την αίρεση των στόχων και σκοπών που καθορίζονται στο προοίμιο και στο άρθρο 5. Γενικά στο τουρκικό σύνταγμα δεν γίνεται πουθενά λόγος για ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά μόνο για «βασικά» δικαιώματα, τα οποία ισχύουν άμεσα μόνο για τους πολίτες και μόνο έμμεσα και βάσει των επιταγών του διεθνούς δικαίου για τους μη Τούρκους πολίτες που βρίσκονται στην τουρκική επικράτεια.

Σε αντίθεση λοιπόν με τα φιλελεύθερα και ανθρωποκεντρικά συντάγματα των δυτικών δημοκρατιών, στις οποίες ανήκουν και όλα τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το σύνταγμα της Τουρκικής Δημοκρατίας την τοποθετεί στον κύκλο εκείνων των κρατών, στα οποία η υπέρτατη οντότητα για χάρη της οποίας υφίσταται το κράτος δεν είναι το ανθρώπινο όν, αλλά το έθνος ή καλύτερα η φύση του έθνους —η «τουρκικότητα», ο (βορειο)κορεανικός τρόπος ζωής (juche), ο λιβυκός τρόπος ζωής—, ή το έθνος σε συνδυασμό με μία συγκεκριμένη μορφή κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης (σοσιαλισμός, κομουνισμός, κάποιος «τρίτος δρόμος» ή μια συγκεκριμένη θρησκεία).

Ίσως το τουρκικό σύνταγμα να είναι πιο «πεφωτισμένο» από τα συντάγματα χωρών όπως η Βόρεια Κορέα ή η Λιβύη επί κυριαρχίας Καντάφι ή η Σαουδική Αραβία. Όμως, θέτοντας τον τουρκικό εθνικισμό ως πρώτο σκοπό του κράτους, το τουρκικό σύνταγμα ευνοεί τελικά την εγκαθίδρυση ενός απολυταρχικού και ολοκληρωτικού συστήματος διακυβέρνησης γιατί μόνο μια ισχυρή κεντρική εξουσία μπορεί να διατηρήσει τη συνοχή κοινωνιών που βασίζονται σε μια αφηρημένη ιδέα εθνικής, θρησκευτικής ή ταξικής ταυτότητας, και επειδή η υλοποίηση μιας τέτοιας ιδέας υπόκειται πάντοτε στην αυθαίρετη ερμηνεία της από κάθε οπαδό της, ούτως ώστε στο τέλος χωρίς εξωτερικό έλεγχο κάθε τέτοια κοινωνία αποσυντίθεται. Αντίθετα, οι κοινωνίες που η ύπαρξή τους βασίζεται στην ιδέα της αξίας του ανθρώπου ενισχύουν τη συνοχή ανάμεσα στα μέλη τους, γιατί ο κάθε άνθρωπος αντιμετωπίζει τον συνάνθρωπό του όχι ως «εκπληρωτή κριτηρίων ταυτότητας» αλλά απλά ως συνάνθρωπο.

Η λύση για την Τουρκία και ο μόνος τρόπος για να μπορέσει να γίνει ισότιμο μέλος της κοινότητας των ανθρωπιστικών και φιλελεύθερων δημοκρατιών δεν είναι η εγκαθίδρυση μιας τυπικά ορθής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, αλλά η ουσιαστική μεταβολή της από ένα εθνικιστικό σε ένα φιλελεύθερο και ανθρωπιστικό κράτος.

Πηγές και επιπλέον υλικό: Η αγγλική μετάφραση του ισχύοντος συντάγματος της Τουρκικής Δημοκρατίας | Η λίστα των μεταρρυθμίσεων που εγκρίθηκαν με το πρόσφατο δημοψήφισμα | Το σύνταγμα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Βόρειας Κορέας | Ο βασικός νόμος του Βασιλείου της Σαουδικής Αραβίας