Καθόλου άσχημα

Μπορεί να φταίει η αγάπη μου για τους χάρτες, μπορεί και τα στερεότυπα. Μπορεί πάλι να με μπέρδεψαν οι τηλεοπτικές εικόνες της Γιουροβίζιον του ’90, που έδειχναν το μέγαρο μουσικής Λισίνσκι δίπλα σε φαρδιές και ατελείωτες λεωφόρους. Όποιος κι αν ήταν ο λόγος, πολύ πριν ζήσω στο Ζάγκρεμπ είχα πλάσει μια δική μου γενική εικόνα για την πόλη, που απείχε πολύ απ’ την πραγματικότητα. Πίστευα καταρχήν ότι, όπως οι περισσότερες γνωστές πρωτεύουσες της Μεσευρώπης, ήταν περίπου ένα με το ποτάμι της. Γνωρίζοντας την αγάπη των σοσιαλιστικών καθεστώτων για μνημειακούς οδικούς άξονες, θεώρησα ότι η ευθεία της Σλάβονσκα ήταν η εμπορική και διοικητική ραχοκοκαλιά. Νόμιζα, τέλος, ότι το κύριο χαρακτηριστικό της κροατικής πρωτεύουσας είναι οι άσχημες πολυκατοικίες — το μόνο σημείο που είχα συγκρατήσει από μια παλιά αφήγηση διέλευσης από εκεί με λεωφορείο. Ωστόσο, μια μπροσούρα που είχε πέσει στα χέρια μου σε ανύποπτο χρόνο, η αναζήτηση σπιτιού με τη βοήθεια του Google Maps και εντέλει η ίδια η μετοίκηση, με βοήθησαν να καταλάβω πόσο έξω είχα πέσει.

Για αρχή, το νερό. Ο ποταμός Σάβος ήταν πάντα πολύ ατίθασος για να φέρει κοντά του την πόλη: μόνο μετά τις πλημμύρες του ’64 σταθεροποιήθηκε η κοίτη του, χάρη σε ένα μεγάλο έργο με αναχώματα, δενδροφυτεύσεις και μπόλικη «εθελοντική» εργασία. Με εξαίρεση τη γειτονιά της παλιότερης γέφυρας, γνωστής απλά ως Σάβσκι Μοστ ή Γέφυρα του Σάβου, σχεδόν παντού τα κτίρια απέχουν εκατοντάδες μέτρα από τις όχθες. Οι οικιστές, από τον 11ο αιώνα και μετά, διάλεξαν τις παρυφές του βουνού Σλιέμε, για την ακρίβεια τα πρώτα λοφάκια στους πρόποδες, που εξασφάλιζαν δυνατότητα οχύρωσης καθώς και προστασίας από τον βούρκο — τα στοιχειώδη, δηλαδή.

Το κέντρο, που αναπτύχθηκε πάνω και γύρω από τους λόφους, δεν διέφερε πολύ από άλλες πόλεις της Αυστροουγγαρίας. Τα μάλλον βαριά κτίρια, σε αποχρώσεις του κίτρινου, του μπεζ, του καφέ ή του κεραμιδί στη μεγάλη πλειοψηφία τους, είναι ιδανικό φόντο για δρόμους όπου κυριαρχούν η λιθόστρωση και το τραμ. Ο βασικός εμπορικός άξονας του κέντρου με το όνομα Ίλιτσα είναι χτισμένος πάνω σε παλιό ρέμα, κάτι που εξηγεί τις συνεχόμενες μικρές του στροφές. Η Σλάβονσκα και η παράλληλή της Βουκοβάρσκα, δημιουργήματα της μεταπολεμικής εποχής, δεν θυμίζουν με τίποτα λεωφόρους τύπου Ηλυσίων Πεδίων: ο κόσμος συνήθως διέρχεται με αυτοκίνητο ή με συγκοινωνία και τα άνετα πεζοδρόμια δεν είναι σχεδόν ποτέ πολυσύχναστα. Λίγα τα μαγαζιά — και πολλές οι, όντως άσχημες, πολυκατοικίες σ’ αυτή τη μεριά της πόλης όπως και στα νότια του ποταμιού. Δεν είναι όμως αυτό το πρόσωπο του Ζάγκρεμπ.

Δεν είναι το μόνο του πρόσωπο, για να είμαστε ακριβείς.

Οι αντιθέσεις είναι γνώρισμα κάθε ζωντανής πόλης και ο νέος τόπος της οικογένειάς μου δεν αποτελεί εξαίρεση. Δίπλα στο ογκώδες ραδιομέγαρο της ταχείας οδού συναντάς μικρά αδιέξοδα δρομάκια με τον προσδιορισμό Στρούγκα — κάτι σαν αδιέξοδη πάροδος με βλάστηση. Στο μπαλκόνι μου βλέπω γεράκια και άλλα, άγνωστά μου, πουλιά να αναζητούν τη λεία τους στη γειτονική ρεματιά, ενώ από τον δρόμο περνά με αυστριακή ακρίβεια το αστραφτερό αστικό λεωφορείο κάθε τριάντα πέντε λεπτά. Παραέξω, το υπερσύγχρονο αεροδρόμιο είναι κατά το ήμισυ άδειο, χτισμένο για μια ζήτηση που ακόμη δεν έχει εκδηλωθεί· το πρόσφατο περιστατικό κακής συνεννόησης με τον εθνικό αερομεταφορέα (έστειλε στη Ρώμη ένα αεροπλάνο που αρχικά επιδιωκόταν να προσγειωθεί στο Ζάγκρεμπ!) σίγουρα δεν βοηθά στη βελτίωση της ελκυστικότητας…

Παραδόξως, οι γειτονιές με τις πολυκατοικίες, ατελή προϊόντα του πολεοδομικού σχεδιασμού της εποχής Τίτο, είναι συστατικό στοιχείο μιας ιδιαίτερα καλής επίδοσης της πόλης. Ένα πρόσφατο ευρωβαρόμετρο έδειξε ότι το 10% των κατοίκων πηγαίνει στη δουλειά του με το ποδήλατο, στατιστική που φέρνει το Ζάγκρεμπ στην 5η ανάλογη θέση μεταξύ των ευρωπαϊκών πρωτευουσών. Ο περιβαλλοντικά φιλικός σχεδιασμός τής «κάτω» και «νέας» πόλης έχει ως βασικό μπλοκ την αυτάρκη οικιστική ενότητα — τα κτίρια κατοικίας συνοδεύονται από ποικιλία καταστημάτων, δημοτική βιβλιοθήκη, αθλητικό κέντρο και άφθονους χώρους πρασίνου. Το οδικό δίκτυο μέσα στα μπλοκ χαρακτηρίζεται εύκολα ως χαοτικό, αλλά στην πραγματικότητα πετυχαίνει αυτό ακριβώς που προσπαθούν να κάνουν πολλές σύγχρονες πόλεις με μέτρα ήπιας κυκλοφορίας: να αποτρέψουν τις διαμπερείς κινήσεις με αυτοκίνητο, μιας και, άπαξ και μπεις στο μπλοκ, αντί να συντομέψεις θα χαθείς στον κυκεώνα των δρόμων του. Σε συνδυασμό με το επίπεδο εδαφικό ανάγλυφο, μια διαρκώς αναπτυσσόμενη εφαρμογή διαγραμμίσεων και σημάνσεων και την κουλτούρα σεβασμού στον πεζό και τον ποδηλάτη, οι εργατικές συνοικίες παρά την προβληματική τους εικόνα τους μπορούν, παραδόξως, να κάνουν περήφανους τους παλιότερους και νεότερους κατοίκους της πόλης. Κι αυτό δεν το λες καθόλου άσχημο.