Το Κτήνος που περιέχουμε μέσα μας

Θυμάμαι από τα φοιτητικά μου χρόνια τη σφοδρή αντίδραση των καθηγητών μου στην φράση, «Η Ιστορία επαναλαμβάνεται». Και όμως, ποιος θα το πίστευε ότι στον 21^ο αιώνα η εκ νέου άνοδος των λαϊκιστικών και ακροδεξιών απόψεων θα ήταν μέρος της καθημερινότητάς μας και όχι ένα απλό σενάριο μιας ταινίας ή ενός λογοτεχνικού έργου.

Ο κόσμος των πνευματικών ανθρώπων προειδοποιεί εδώ και καιρό για τη σημασία και τις εκφάνσεις του Κακού. Βιβλία όπως οι «Ευμενίδες» του Jonathan Littel, η «Κεντρική Ευρώπη» του Γουίλιαμ Τ. Βόλμαν, το «The zone of interest» του Martin Amis, το «Omega Minor» του Πάουλ Βεράχεν και τα πρόσφατα «Confiteor» του Ζάουμε Καμπρέ και «East, west street» του Philippe Sands είναι κάποιοι από τους ενδεικτικούς τίτλους που μπορεί να αναζητήσει κάποιος και να λύσει τυχόν απορίες για το Σήμερα με οδηγό το Χθες.

Ο προηγούμενος αιώνας έχει να μας διδάξει πολλά για την άνοδο των Ολοκληρωτισμών και την κατάχρηση πολιτικών ιδεολογιών για χειραγώγηση ανθρώπων και πολιτισμών, ή για τη χρήση της τεχνολογίας για μαζικές δολοφονίες (Ολοκαύτωμα, Γκουλάγκ, πυρηνικές βόμβες Χιροσίμα-Ναγκασάκι, Σρεμπρένιτσα). Όλα τα παραπάνω μπορεί να ομαδοποιούνται, ωστόσο. Θυμίζουμε τι έγραψε χαρακτηριστικά ο Μάνος Χατζιδάκις πολλά χρόνια πριν: «Ο νεοναζισμός, ο φασισμός, ο ρατσισμός και κάθε αντικοινωνικό και αντιανθρώπινο φαινόμενο συμπεριφοράς δεν προέρχεται από ιδεολογία, δεν περιέχει ιδεολογία, δεν συνθέτει ιδεολογία. Είναι η μεγεθυμένη έκφραση-εκδήλωση του Κτήνους που περιέχουμε μέσα μας χωρίς εμπόδιο στην ανάπτυξή του, όταν κοινωνικές ή πολιτικές συγκυρίες συντελούν, βοηθούν, ενισχύουν τη βάρβαρη και αντιανθρώπινη παρουσία του». Ναι, η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, αλλά το Κακό —που συνυπάρχει με το Καλό στην ανθρώπινη ψυχή— βρίσκει εύφορο έδαφος και αναδεικνύεται.

Το «Illska» του Ισλανδού Έιρικουρ Ερτν Νόρδνταλ είναι ένα προφητικά πολυπρόσωπο βιβλίο που έρχεται να προστεθεί στην παραπάνω λίστα. Τρεις ήρωες, με διαφορετικούς χαρακτήρες και βιώματα, συνθέτουν την πλοκή με φόντο όμως την Ιστορία και το παρελθόν που δεν πρέπει να λησμονηθεί. Η νεαρή ιστορικός Άγκνες, με λιθουανική και εβραϊκή καταγωγή, μελετά στα πλαίσια της διπλωματικής της την άνοδο των ακροδεξιών ρευμάτων στην Ισλανδία και την Ευρώπη. Παράλληλα, η εμμονή της με το Ολοκαύτωμα και το οικογενειακό της παρελθόν, που ενμέρει συνδέεται και με την έρευνά της, θα τη φέρει σε επαφή με έναν νεοναζί, τον Άρνορ, τον οποίο και θα ερωτευτεί. Ο σύντροφός της, Όμαρ, συνειδητοποιώντας τι έχει συμβεί, θα πυρπολήσει το σπίτι που κατοικούν για εκδίκηση. Την ίδια στιγμή θα προκύψει και ένα παιδί, την πατρότητα του οποίου διεκδικούν και οι δύο άντρες. Πώς όλα αυτά όμως συνθέτουν μια ιστορία που βασίζεται στη Μνήμη και στις εκφάνσεις του Κακού;

Το βιβλίο χωρίζεται σε 4 μέρη. Το 1^ο μάς εισάγει στην υπόθεση. Ο συγγραφέας εναλλάσσει στην αφήγησή του την προσωπική ιστορία των ηρώων με εξαιρετικές παραγράφους πολιτικού λόγου και κρίσης. Με έναν λόγο ζωντανό, νεανικό, με πικρό χιούμορ αλλά με μια έντονη και ξεκάθαρη πολιτικοποιημένη στάση, δείχνει τον βαθύτερο στόχο του μυθιστορήματος. Το γεγονός ότι η Ισλανδία είναι ένα μέρος «μακριά» από την Ευρώπη και ότι μπορεί να μην έπαιξε καίριο ρόλο στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν την καθιστά αθώα στα μάτια του συγγραφέα αλλά και τα δικά μας.

Ο Νόρδνταλ κριτικάρει την αδιαφορία των σύγχρονων πολιτικών μπροστά στις νέες προκλήσεις που προκύπτουν από την εκ νέου «άνοδο των φιδιών» στο πολιτικό γίγνεσθαι. Αν και αναφέρεται στο 2010 σε μια χώρα «πολύ δυτική» για τα δικά μας δεδομένα, είναι σαν να φωτογραφίζει την άνοδο της ΧΑ στην Ελλάδα του 2012, τη δολοφονία Φύσσα, τον ρόλο των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης για την ανάδειξη και προβολή τής ΧΑ και του «lifestyle» της, καθώς και την ενδυνάμωση των ακροδεξιών πολιτικών δυνάμεων στην Ευρώπη με κορύφωση τη συγκέντρωσή τους στο Κόμπλενς τον περασμένο Γενάρη. Τέλος, μπορεί η λογοτεχνία να μην είναι προφητική, ωστόσο τα γεγονότα που συνέβησαν τον περασμένο Αύγουστο στο Charlottesville των ΗΠΑ αλλά και η εκλογή Τραμπ κλείνουν έναν άτυπο κύκλο προβληματισμού για την παροδική τύφλωση που μπορεί να έχουν πάθει οι δημοκρατικές δυνάμεις, αλλά και για τον φόβο μπροστά στην ανάδειξη των χειρότερων στοιχείων του Ανθρώπου.

Στα υπόλοιπα κεφάλαια θα γνωρίσουμε το παρελθόν των ηρώων και έτσι θα μπορέσουμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τους, καθώς οι μικρές λεπτομέρειες της νηπιακής αλλά και εφηβικής ηλικίας δείχνουν πώς το Κακό έχει πολλές μορφές και απαιτεί μεγάλη ευθύνη τόσο από την Οικογένεια όσο και από την Παιδεία για να καταπολεμηθεί.

Τι έχουμε μάθει από ένα παρελθόν τόσο μακριά αλλά ταυτόχρονα τόσο κοντά μας ζώντας στη δική μας, μετανεωτερική εποχή; Ο συγγραφέας δεν θα μας μιλήσει για τα Στρατόπεδα Συγκέντρωσης της Κεντρικής Ευρώπης, αλλά για ένα Ολοκαύτωμα που πραγματοποιήθηκε σε μια μικρή λιθουανική πόλη, το Γιούρμπακας, και θα μας δείξει με τις πιο ζωντανές και σκληρές εικόνες τα ζωώδη ένστικτα που είναι ικανός να παρουσιάσει ο Άνθρωπος κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Μην πάμε όμως μακριά, οι εικόνες που διεπράχθησαν στην ελληνική επαρχία κατά την περίοδο του Εμφυλίου δεν διαφέρουν καθόλου από τις περιγραφές αλληλοσκοτωμού που μας παρουσιάζει ο Νόρδνταλ.

Το βιβλίο είναι ένα κλείσιμο του ματιού στο σήμερα από μία χώρα που βίωσε πρώτη την οικονομική κρίση και από ένα συγγραφέα που, παρά το νεαρό της ηλικίας του, είναι άριστος γνώστης των πολιτικοκοινωνικών και ιστορικών γεγονότων του κόσμου. Ομολογουμένως είναι ένα βιβλίο που απαιτεί σταθερούς ρυθμούς, καθώς υπάρχει περίπτωση να μπερδέψει ή και να κουράσει τον αναγνώστη. Το σίγουρο όμως είναι ότι μετά την ανάγνωσή του τίποτα δεν θα περνά αδιάφορο από την προσοχή μας. Ένα έργο που στηλιτεύει τον λαϊκισμό, τον φόβο για τον Άλλο, την ολική αποχαύνωση που φέρνει η ανεξέλεγκτη χρήση του διαδικτύου και τα ανθρώπινα πάθη που κρύβει ο καθένας μας — πάθη ικανά για το χειρότερο.

Ο Έιρικουρ Ερτν Νόρδνταλ θέλησε να γράψει ένα ειλικρινές πολιτικό βιβλίο, όπως είχε δηλώσει στη συνέντευξη του με αφορμή τη γαλλική έκδοση του βιβλίου από τον οίκο Métailié. Και τα κατάφερε! Δεν έμεινε όμως μόνο εκεί. Το έργο του, σαν αγκάθι στο δέρμα, μας υπενθυμίζει πόση δύναμη χρειάζεται ο Άνθρωπος για να παραμείνει Άνθρωπος μπροστά στον Παραλογισμό.

Κλείνοντας, δεν μπορεί να μην αναφερθεί ότι η εξαιρετική μετάφραση ανήκει στη δημοσιογράφο και συγγραφέα Ρούλα Γεωργακοπούλου. Είναι σπάνιο για ένα μεταφραστή να κάνει ολόκληρο ταξίδι και να ζει εκεί όπου διαδραματίζεται η υπόθεση του βιβλίου, ώστε να μεταφέρει με τον καλύτερο τρόπο τα συναισθήματα τόσο των ηρώων όσο και του συγγραφέα. Είναι άξια επαίνου μια τόσο κοπιώδης δουλειά που στόχο έχει να αφυπνίσει συνειδήσεις με την ανάγνωσή της.