Η ψυχή των πραγμάτων

Μετά από 11 χρόνια στο ίδιο διαμέρισμα –και όντας στην ευαίσθητη ηλικία των 42, η οποία απαιτεί ριζικές αλλαγές–, πήρα επιτέλους την απόφαση να πραγματοποιήσω ένα όνειρο ζωής μετατρέποντας το υπνοδωμάτιο/γραφείο μου σε βιβλιοθήκη. Με τον όγκο των βιβλίων να μεγαλώνει απειλητικά και να καταλαμβάνει κάθε ελεύθερο τετραγωνικό εκατοστό του σπιτιού, και με στοίβες αδιάβαστων βιβλίων και περιοδικών να γεμίζουν το οπτικό πεδίο, κάτι έπρεπε να γίνει. Μετά από βδομάδες σχεδιασμού, έρευνας στο διαδίκτυο, εκδρομών στο ΙΚΕΑ και επαφών με ανώνυμους χρήστες του Craigslist και του Gumtree, που ενδιαφέρθηκαν για τα παλιά μου έπιπλα, ήρθε η ώρα του αποχωρισμού.

Η αλήθεια είναι ότι έχω μία ιδιαίτερη σχέση με τα υλικά αντικείμενα· είμαι σχεδόν πεπεισμένος ότι τα αντικείμενα έχουν συναισθήματα· ίσως όχι πρωτογενή, όταν παράγονται δηλαδή, αλλά ως αποτέλεσμα της δικής μας χρήσης. Η ψυχή των αντικειμένων είναι το αποτύπωμα του δημιουργού τους και της ζωής του χρήστη. Όταν κάτι σε εξυπηρετεί και σε συντροφεύει για χρόνια ή δεκαετίες, όταν μία βιβλιοθήκη φέρει τις πολύτιμες αναμνήσεις σου και μία τσάντα κουβαλά τη δουλειά σου στην πλάτη σου, μέρα μπαίνει μέρα βγαίνει, το να πηγαίνεις ξαφνικά μία ωραία πρωία και να την πετάς θυμίζει προδοσία, ή ευθανασία. Βλέπεις το αντικείμενο που ήταν κομμάτι της καθημερινότητάς σου ξαπλωμένο στον κάδο των σκουπιδιών να σε κοιτά ανυπεράσπιστο, περιμένοντας τα φορτηγά του δήμου να το πάνε στη χωματερή, και σε πιάνει η ψυχή σου…

Όλα πάντως έγιναν πολύ γρήγορα, οπότε ο αποχαιρετισμός ήταν βιαστικός. Ίσως να ήταν καλύτερα έτσι. Σε κάθε περίπτωση, η δυνατότητα να δώσεις –είτε δωρεάν, είτε για ένα μικρό αντίτιμο– τα έπιπλά σου σε κάποιον άλλον, σε κάποιον που θα τα χρησιμοποιήσει, μετριάζει τη θλίψη. Οι δύο ψηλές βιβλιοθήκες τώρα θα εξυπηρετούν το δεκάχρονο κοριτσάκι στο ανατολικό Λονδίνο που χρειάζεται χώρο για τα καλλιτεχνικά του. Το ίδιο και με όλα τα υπόλοιπα. Αλλά ακόμη και η χιλιοταλαιπωρημένη καρέκλα του γραφείου με τα χερούλια να ξεφτίζουν βρήκε νέο ιδιοκτήτη.

Μετά την εγκατάσταση των νέων βιβλιοθηκών, ήρθε η ώρα επανατοποθέτησης των βιβλίων και των αντικειμένων. Γνώριζα ήδη ότι αυτή είναι μία μοναδική ευκαιρία εκκαθάρισης – άλλωστε, δεν υπήρχε περίπτωση να χωρέσουν όλα τα πράγματα ως είχαν. Μετά από 8 μετακομίσεις και αρκετές άλλες εκκαθαρίσεις μέσα σε 18 χρόνια, πίστευα ότι λίγο-πολύ ό,τι ήταν να πεταχτεί είχε ήδη πεταχτεί· ότι η νέα εκκαθάριση θα είναι επώδυνη. Δυσκολεύομαι πολύ να πετάω πράγματα –ειδικά όταν πρόκειται για δώρα–, ακόμη και όταν ξέρω ότι δεν υπάρχει ούτε μία περίπτωση στο εκατομμύριο να τα χρησιμοποιήσω. Ταυτόχρονα, μου αρέσει να κρατώ αναμνηστικά από ταξίδια και ωραίες εμπειρίες. Αυτές οι δύο συνθήκες αποτελούν φυσικά την ιδανική συνταγή για ένα σπίτι που μετά από (πολύ) λίγο καιρό αρχίζει να μοιάζει με το αρχοντικό της κυρίας Χάβισαμ.

Άρχισα, λοιπόν, να ανοίγω κουτιά και συρτάρια, και μπήκα σε μία σκουληκότρυπα – σε ένα χωροχρονικό ταξίδι. Τραπεζικοί λογαριασμοί είκοσι ετών, ιατρικά ραντεβού και αποτελέσματα εξετάσεων, αποδείξεις – πειρες αποδείξεις, από σουπερμάρκετ το 2001 και από ηλεκτρικά είδη το 2006 και από ρούχα το 2011–, εισιτήρια ταινιών, παλιές φωτογραφίες και τα αρνητικά τους, κουτιά με τυπωμένες φωτογραφίες όταν ακόμα η φωτογραφία είχε αξία ως υλικό αντικείμενο, προγράμματα από φεστιβάλ, θέατρα και όπερες, αναμνηστικά φυλλάδια και χάρτες από ταξίδια, αποκόμματα εισιτηρίων από πάρκα και δάση, διαφημιστικά φυλλάδια, βιβλιαράκια από μουσεία και γκαλερί, τσίγκινα κουτιά με απολιθωμένες καραμέλες και χάρτινα σπιρτόκουτα, σελιδοδείκτες, μπρελόκ, χριστουγεννιάτικα στολίδια, διακοσμητικά από μουσειακές εκθέσεις για την αρχαία Αίγυπτο, συρμάτινες μασαζιέρες για το κεφάλι και ελαστικές ζώνες για τη μέση, βούρτσες για την πλάτη και πάτοι για τα παπούτσια, πλαστικές νεκροκεφαλές, κασέτες, κομπιουτεράκια και γουόκμαν της δεκαετίας του ’80, παλιά κινητά και φορτιστές, καλώδια και αντάπτορες όλων των ειδών, αφίσες από συναυλίες της Μαντόνα, χαρτί περιτυλίγματος που ήταν ένας παλιός χάρτης του Λονδίνου, αποκόμματα εφημερίδων, ημερολόγια και λευκώματα, φάκελοι από πρότζεκτ της περασμένης δεκαετίας, πάκα με φοιτητικές ταυτότητες και παλιές κάρτες μέλους ή επαγγελματικών επαφών, κατάλογοι από εστιατόρια κάπου στην Άγρια Δύση, εφημερίδες από το Νέο Μεξικό, περιοδικά από τη Βοστώνη, στοίβες με αδιάβαστα περιοδικά, πυξίδες, κιάλια, μεγεθυντικοί φακοί, τρία διαφορετικά κουτιά με φακέλους, κάρτες και χαρτιά αλληλογραφίας, γραμματόσημα, αυτοκόλλητα και ραφτά σήματα, σουβέρ από εστιατόρια και μπαρ, άπειρα μολύβια, μαρκαδοράκια, είδη ζωγραφικής και χαρτοκοπτικής που θα αρκούσαν για δύο καριέρες στο δημιουργικό της Ogilvy, κλωστές DMC για πλέξιμο, ειδική πλαστική βάση για πλέξιμο με τις κλωστές DMC, αρκουδάκια, ζωγραφιές, βαράκια και μπάλες για εξάσκηση, δώρα –άπειρα μικρά δώρα–, κομπολόγια, γούρια, μάτια, ρόδια, σταυρουδάκια, Βούδες, αυτοκινητάκια, μπρασελέ, κοχύλια και βότσαλα από καλοκαιρινές διακοπές· και όλες τις ευχετήριες κάρτες γενεθλίων, ονομαστικής εορτής, Χριστουγέννων, Πάσχα, επετείων και αλλαγών δουλειάς που μου έχουν δώσει ποτέ, όλοι.

Η διαλογή ήταν δύσκολη, αλλά έχοντας φτάσει πλέον σε τέτοιο σημείο υλικού κορεσμού –και με την προθεσμία ολοκλήρωσης της «ανακαίνισης» να έχει φτάσει–, υπήρξε μία συναισθηματική αποστασιοποίηση. Μου προκάλεσε έκπληξη το πόσο εύκολο ήταν να δώσω ή να πετάξω πράγματα που απλώς δεν είχα κάτσει ποτέ να ξεκαθαρίσω. Για τα υπόλοιπα, το βασικό κριτήριο ήταν αν επρόκειτο ποτέ να τα χρησιμοποιήσω και ο αν είχαν κάποια μοναδική συναισθηματική αξία.

Τα τελευταία χρόνια, στο πλαίσιο της βιομηχανίας τής «αυτο-βοήθειας» (self-help), έχουν εμφανιστεί πολλές διαφορετικές μέθοδοι εκκαθάρισης των υλικών αντικειμένων που μας περιβάλλουν. Τρεις είναι οι διασημότερες μέθοδοι:

Η πιο γνωστή μέθοδος είναι η KonMari της Μαρί Κόντο με επιρροές από την ιαπωνική κουλτούρα, που ως θεμελιώδες κριτήριο για το αν θα κρατήσεις ή αν θα δώσεις/πετάξεις ένα αντικείμενο χρησιμοποιεί την ερώτηση: «Σου προκαλεί αυτό το αντικείμενο χαρά;» Η λογική αυτή βέβαια παρουσιάζει κάποιες αδυναμίες. Οι λογαριασμοί της πιστωτικής κάρτας και τα αποτελέσματα ιατρικών εξετάσεων δεν μου προκαλούν χαρά –κάθε άλλο–, αλλά μάλλον πρέπει να τα κρατήσω. Κάποια αντικείμενα συνδέονται με άτομα που έφυγαν ή που είναι μακριά· το κυρίαρχο συναίσθημα δεν είναι η χαρά, αλλά η συναισθηματική τους αξία δεν παύει να είναι μεγάλη. Η Κόντο τονίζει ότι καλό είναι να ξεκινάμε με μεγάλα έπιπλα και να αφήνουμε τα προσωπικά αντικείμενα για το τέλος.

Μία δεύτερη προσέγγιση που προωθήθηκε πολύ στα κοινωνικά μέσα πριν λίγα χρόνια είναι η λεγόμενη «Πρόκληση των 30 Ημερών». Την πρώτη μέρα πετάς ένα αντικείμενο. Τη δεύτερη μέρα δύο, την τρίτη τρία, κ.ο.κ. Μέχρι το τέλος του μήνα έχεις ξεφορτωθεί 465 αντικείμενα. Και εδώ η λογική είναι ότι στην αρχή ξεκινάς με τα εύκολα, και μέχρι να φτάσεις στα πολλά και πολύ δύσκολα των τελευταίων ημερών έχεις ήδη κάνει ένα σημαντικό βήμα. Το ότι κάθε μέρα ποστάρεις μία φωτογραφία δείχνοντας στους φίλους σου τι πετάς σε αναγκάζει να το πας μέχρι το τέλος, αν και αυτό μπορεί να δημιουργήσει σοβαρά διπλωματικά επεισόδια, δεδομένου ότι κατά πάσα πιθανότητα μέσα στα 465 αντικείμενα θα είναι και αρκετά δώρα φίλων…

Η τρίτη μέθοδος, που πρόσφατα βρέθηκε στη δημοσιότητα εξαιτίας του βιβλίου της Μαργκαρέτα Μάγνουσον, ονομάζεται Σουηδική Εκκαθάριση του Θανάτου (Swedish Death Cleaning· στα σουηδικά: döstädning) και τη διέπει μια εντελώς διαφορετική λογική. Αντί να εξετάζει την ευχαρίστηση ή αξία του αντικειμένου για εσένα σήμερα, αξιολογεί τον αντίκτυπο των αντικειμένων σε αυτούς που θα κληθούν να τα αντιμετωπίσουν και να τα διαχειριστούν αν πεθάνεις αύριο το πρωί. Θα αποτελούν θησαυρούς ή βαρίδια στα μάτια τους; Θα προκαλούν χαρά ή θλίψη; Θα απαιτούν απεριόριστες ώρες εφιαλτικής εκκαθάρισης ή σχετικά εύκολες αποφάσεις; Τι εικόνα θα δίνουν για τη ζωή σου; Παρότι η μέθοδος αυτή ακούγεται μακάβρια, η λογική της είναι θετική: κρατάς μόνο ό,τι πιστεύεις ότι θα αξιολογηθεί θετικά· κρατάς τις θετικές αναμνήσεις και πετάς τις δυσάρεστες. Αν δεν είσαι σίγουρος, τότε ρωτάς τους δικούς σου.

Και αυτή η μέθοδος δεν αποφεύγει την παγίδα να παρουσιάζει μία αποστειρωμένη εικόνα της ζωής ως ένα «θετικό αφήγημα». Οι αρνητικές αναμνήσεις είναι και αυτές κομμάτι της ζωής, και η διατήρηση κειμηλίων, εγγράφων και αρχείων που μπορεί να συνδέονται με τραγωδίες –πολέμους, θανάτους, διαζύγια, διαμάχες– είναι εξίσου σημαντική, για την οικογενειακή συνέχεια και τη συλλογική μνήμη, με αυτή των θετικών αναμνήσεων. Τα μουσεία του κόσμου, η ιστοριογραφία και η συνείδησή μας για την ανθρωπότητα θα ήταν πολύ πιο φτωχά εάν όλοι λειτουργούσαν με αυστηρά ωφελιμιστικά ή λειτουργικά κριτήρια στην εκκαθάριση προσωπικών αντικειμένων. Άλλωστε, οι κοινωνικοί ψυχολόγοι όπως η Χέλγκα Ντίτμαρ, τονίζουν ότι τα υλικά αντικείμενα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητας μας· όχι μόνο της ατομικής, αλλά κυρίως της συλλογικής, αφού οι επιλογές οι δικές μας αλλά και των άλλων, δηλαδή οι αγορές και οι δωρεές, βασίζονται σε κοινωνικούς και πολιτισμικούς κώδικες, εκπέμπουν πολλαπλά σήματα για το ποιοι είμαστε και –ακόμη περισσότερο– για το ποιοι θέλουμε να είμαστε.

Πάντως, μετά από μία γενναία αλλά δίκαιη εκκαθάριση στην οποία αρκετά πράγματα έφυγαν και πολλά παρέμειναν, το κυρίαρχο συναίσθημα είναι αυτό της ανακούφισης και της ελευθερίας. Σήμερα έχω περισσότερο χώρο στο σπίτι μου και λιγότερα βαρίδια στο πίσω μέρος του μυαλού μου.

[ Εικονογράφηση: Pier Francesco Cittadini (1681), Vanitas-Stillleben mit Violine, Notenbuch, Blumenvase und Schädel ].