Εγκόλπιο κατευθυντήριων οδηγιών

Αν το κριτήριο της αποδοχής ενός φιλοσόφου είναι το εύρος του προβληματισμού του αλλά και το εύρος της δεκτικότητας του ευρέος κοινού στον προβληματισμό του, τότε ο Yuval Noah Harari είναι μάλλον ο σπουδαιότερος φιλόσοφος της εποχής μας, και το «Homo Deus», που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε μετάφραση Μιχάλη Λαλιώτη, είναι η κορωνίδα του, ένα εγκόλπιο κατευθυντήριων οδηγιών για το παρόν και το δυνητικά γενναίο νέο μέλλον.

Αυτό που κάνει το «Homo Deus» ένα ανάγνωσμα ικανό να σου μεταβάλει την ζωή, είναι το εύρος του προβληματισμού του και η αφοπλιστική απλότητα του λογισμού του. Ξεκινά από τα θαυμαστά συμπεράσματα του σήμερα: από την εξάλειψη λιμού, λοιμού, και πολέμου — περισσότεροι πεθαίνουν σήμερα από το φαγητό, από το γήρας, ή αυτοκτονώντας, ενώ η ειρήνη, και όχι η προσωρινή απουσία πολέμου, είναι δεδομένη πλέον στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου. Το επίτευγμα αυτό του homo sapiens οδηγεί αναπόφευκτα στον επόμενο στόχο, την (επιδίωξη της) ευτυχία(ς) και τη μη θνητότητα (σε αντιδιαστολή με την εγγενή αθανασία). Όμως η ευτυχία είναι εφήμερο συναίσθημα (κάτι που μπορεί να θεωρηθεί και εξελικτικός μηχανισμός), και η ιατρική επί του παρόντος εμποδίζει τον πρόωρο θάνατο: δεν παρατείνει τη ζωή.

Ο Χαράρι μελετά την εξελικτική του homo sapiens και τη δυνητική τελείωσή (της χρησιμότητάς) του εντός του 21ου αιώνα: ο sapiens κατήργησε τις ανεξάρτητες οικολογικές ζώνες της γης, και προχώρησε από τις ανιμιστικές θρησκείες (πολύχρωμη πολυπρόσωπη κινέζικη όπερα συμβίωσης με το δέος της περιβάλλουσας φύσης) στις θεϊστικές θρησκείες (ιψενικό δράμα για δύο, άνθρωπο και Θεό), και με την επιστημονική επανάσταση στις ανθρωπιστικές θρησκείες (μονόλογος του ανθρώπου). Η καίρια ικανότητα του ανθρώπου ήταν η ευέλικτη συνδεσιμότητα (αλλιώς και τα μυρμήγκια θα κατακτούσαν τη γη…), η δημιουργία ιστορικών δικτύων εντός των οποίων έχει νόημα η ανθρώπινη συμπεριφορά (μείζων η σημασία της γραφής εδώ), και η δημιουργία διυποκειμενικών οντοτήτων, εννοιών αφηρημένων αλλά λειτουργικά οργανικών (πατρίδα, χρήμα).

Το σήμερα που διαπραγματεύεται ο Χαράρι είναι αυτό της ανθρωπιστικής θρησκείας, όπου οι εμπειρίες των ανθρώπων πρέπει να δώσουν νόημα στον κόσμο, και όχι το πλαίσιο ενός μεγάλου κοσμικού σχεδίου. Αναλύει ευρηματικά τις ανθρωπιστικές σέχτες: φιλελευθερισμός (αποδέχεται την ατομική εσωτερική μοναδικότητα), σοσιαλισμός (κοιτά έξω από το άτομο), εξελικτικός ανθρωπισμός (ο πόλεμος επιτρέπει τη ροή της φυσικής επιλογής ή απλά η φυσική ανισότητα οφείλει να αναγνωρίζεται — η Αλταμίρα δεν ήταν ίδια με τις μουτζούρες του Νεάντερταλ), και καταλήγει στην εξίσωση του ανθρωπισμού: γνώση = εμπειρίες × ευαισθησία, αλλά το πρώτο είναι υποκειμενικό (αισθήσεις, συναισθήματα, σκέψεις), και το δεύτερο η διάδραση με το πρώτο. Και ρωτάει ο Χαράρι, Τι αιτιολογεί την ανθρώπινη ανωτερότητα; Η ψυχή αντίκειται της εξέλιξης επιστημονικά, ο νους μπορεί να θεωρηθεί ως ροή υποκειμενικών εμπειριών ή σύνθετος αλγόριθμος (τότε όμως καταργείται η έννοια της ηθικής).

Και νά η παγίδα της εποχής: όπως ο νους ήταν ατμομηχανή στη βιομηχανική επανάσταση, τώρα λογίζεται ως αλγόριθμος, κι εδώ ακριβώς είναι η αντίθεση ανάμεσα στην ανθρώπινη βούληση και την επιστήμη. Αν η επιστήμη κατάργησε την ψυχή, οδεύουμε και στην κατάργηση της ελευθερίας; Υπάρχει αόρατη εσωτερική ατομική ιστορία; Υπάρχει εντέλει το ά-τομο;

Το γενναίο νέο μέλλον έρχεται μπροστά μας: Οι συσκευές διακρανιακής διέγερσης (τι θα γινόταν αν μπορούσαμε να ξαναγράψουμε τους εσωτερικούς μας μονολόγους;). Η βιοτεχνολογία ανάγνωσης και πρόγνωσης μέσω του γονιδιώματος. Η μετατροπή της ιατρικής από θεραπευτική σε αναβαθμιστική. Η μετατροπή του ανθρώπου σε σύνολο περίπλοκων αλγορίθμων βιοχημικής υφής: η αναγνώριση των εσωτερικών αλγορίθμων-επιθυμιών από εξωτερικούς προγραμματιστές (και όταν τα αντίστοιχα της Κορτάνα εξελιχθούν μπορεί να δρουν αντ’ αυτού, καθιστώντας τον ίδιο τον άνθρωπο περιττό). H συσσώρευση πληροφοριών, που μπορεί να μεταβάλει τον διαχειριστή τους σε αντίστοιχο του αρχαίου μάντη, στον οποίο όλοι καταφεύγουν για να μάθουν από το ποιο δρόμο θα πάρεις για να αποφύγεις την κίνηση έως το τι θα ψηφίσεις (και γιατί να ψηφίσεις επίσης).

Οφείλουμε να εξυμνήσουμε τον ανθρωπισμό, υπογραμμίζει ο Χαράρι, αλλά γνωρίζοντας την ιστορική του σημασία, όπως και τη σημασία κάθε ιστορικής γνώσης, μεταβάλλουμε συμπεριφορές και καθιστούμε πλέον αυτή τη γνώση ξεπερασμένη. Κι όσο συσσωρεύεται η ιστορική γνώση, τόσο επιταχύνονται οι εξελικτικές αποδομήσεις: έτσι, φτάνουμε στον φαύλο κύκλο του νεωτερικού κόσμου, με τη μέγιστη συσσώρευση πληροφορίας και δυναμικού εξέλιξης και οικονομικής ανάπτυξης ως δείκτη ευημερίας, αλλά και με το μέγιστο υπαρξιακό άγχος (ο φόβος μη χάσουμε κάτι από την πληθώρα πληροφοριών, που αποστερεί την ικανότητα να εστιάσουμε κάπου την προσοχή μας, είναι μια ευφυής εφαρμογή λογοκρισίας) και με τον κίνδυνο οικολογικής αποσταθεροποίησης (που την αντιμετώπισή του βολικά μετατοπίζουμε στις επόμενες γενιές).

Τι μας περιμένει λοιπόν στο μέλλον; Ήδη είναι ορατός ο υποβιβασμός της χρησιμότητας του ανθρώπου (βλέπε drone, cyber, ή τη μόνη ανθρώπινη πολεμική χρησιμότητα ως human shield). Και το ερώτημα που αναδύεται είναι τι θα τους κάνει η όποια κοινωνία τους πλεονάζοντες, όσους δεν ανήκουν σε μια ολιγομελή, εκλεκτή, γενετικά οξυμμένη κάστα… Δεν είμαστε πια στον 20ό αιώνα των μαζών (χρήσιμων να πολεμούν και να εργάζονται). Δεν είμαστε στην επιστημονική φαντασία, η υπερευφυΐα δεν απαιτεί ανάπτυξη συνείδησης, και η νοημοσύνη είναι χρησιμότερη (στα κέντρα λήψης αποφάσεων) της συνείδησης. Μόνο η τέχνη μοιάζει να είναι το τελευταίο καταφύγιο του ανθρώπου.

Εδώ αναδύεται ο τεχνοανθρωπισμός: η αναζήτηση του homo deus ως επίκεντρο της δεύτερης γνωσιακής επανάστασης, και η αποφυγή της μετατροπής μας από αναβαθμισμένους χιμπατζήδες σε υπερμεγέθη μυρμήγκια. Ο τεχνοανθρωπισμός όπως εισάγεται από τον Χαράρι απαιτεί την παραμονή τού (έστω βελτιωμένου) ανθρώπου στο επίκεντρο. Αντίθετα όμως αναδύεται και ο νταταϊσμός: σύμφωνα με αυτόν, το σύμπαν είναι ροές δεδομένων και η ατομική αξία αποτιμάται από τη συμβολή στην επεξεργασία δεδομένων. Το ιερό δισκοπότηρο αυτής της νέας θρησκείας (θα) είναι η ελευθερία της πληροφορίας και της πρόσβασης σε αυτή. Το δικτυωμένο άτομο μετέχει της νέας θρησκείας (αναλογικά, το Instagram είναι η Θεία Μετάληψη λοιπόν). To κρίσιμο φιλοσοφικό ζητούμενο της εποχής μας πλέον είναι η αποδόμηση του νταταϊσμού, η απόδειξη ότι ο άνθρωπος δεν είναι αλγόριθμος και ότι το νόημα δεν έγκειται μόνο στη λήψη αποφάσεων κατόπιν επεξεργασίας δεδομένων.

Αναλύει ουσιαστικότατα ο Χαράρι και την έννοια του όντος: Ποιοι είμαι; αναρωτιέται (άνευ ορθογραφικού λάθους): ο εαυτός που βιώνει και ο εαυτός που αφηγείται, η άθροιση και ο συμψηφισμός εμπειριών. Άρα, διυποκειμενική οντότητα και ο εαυτός, ενώ το μέλλον (πώς θα είναι άραγε η αγορά εργασίας το 2040;) θα απαιτεί τον συνεχή επαναπροσδιορισμό μας, αν δεν καταλήξουμε απλά οχήματα πληροφοριών ενός χαώδους δικτύου ροής που ενδέχεται με κάποια αλγοριθμική παράκαμψη να αποφασίσει την εξαφάνιση του ίδιου του ανθρώπινου είδους.

Έχει αναπόφευκτες αστοχίες ο Χαράρι, όπως κάθε σπουδαίος φιλόσοφος, δημιουργός μιας μεγάλης κεντρικής ιδέας στην οποία όλα πρέπει να ταιριάξουν: η τρομοκρατία ορίζεται ως σόου (ενώ το απρόβλεπτό της είναι που επάγει τρόμο), η αντιδιαστολή μεταξύ εξέλιξης/επιστήμης και ψυχής αγνοεί την ψυχιατρική, οι κομουνιστικοί λιμοί παρουσιάζονται ως αποτέλεσμα δύσκαμπτης γραφειοκρατίας και όχι τυραννικής επιλογής, τα αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά έπη παρουσιάζονται σαν απλοί κατάλογοι κατορθωμάτων και όχι συναισθημάτων (ξεχνά όμως τις τραγωδίες), οι αλγόριθμοι της Google και του Facebook υπερτονίζονται ως παραδείγματα, ενώ ο στοιχειώδης χρήστης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να γελάσει με την απλοϊκότητα των επιλογών τους. Είναι επίσης άστοχος στη μία από τις δύο σύγχρονες ελληνικές αναφορές του, όταν σχολιάζει ότι για τους απογοητευμένους από τον φιλελευθερισμό Έλληνες το να μιμηθούν τους Κινέζους δεν είναι βιώσιμη επιλογή — πού να ήξερε ότι λίγο μετά που έγραφε αυτές τις λέξεις θα εκλέγαμε τον θερμό θαυμαστή της προσωπικότητας του μεγάλου τιμονιέρη....

Κοντά 400 σελίδες, αποστομωτικές συχνά με τη διαύγεια και τη σαφήνεια των σύνθετων συλλογισμών του, ανάγνωσμα που σε αναγκάζει κάθε λίγο να κοιτάζεις γύρω σου, προσπαθώντας να κοιτάξεις μέσα σου, όχι μόνο ως άτομο αλλά και ως μέλος των homo sapiens. Και να αναζητάς τις οδούς που ενδέχεται να σε κάνουν μέλος των homo deus πριν γίνεις γρανάζι του νταταϊσμού.

Έργο τιτάνιο.