Το τέλος της αρχής

Στις 11 Οκτωβρίου 1986, μία μικρή έπαυλη στη βόρεια ακτή του ήσυχου Ρέικιαβικ στην Ισλανδία έγινε το επίκεντρο της παγκόσμιας επικαιρότητας. Στο Χοέβθι –μια παλιά προξενική κατοικία– πραγματοποιήθηκε η ιστορική διάσκεψη του προέδρου των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρέικαν και του ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.

Η διάσκεψη αυτή έμεινε στην ιστορία για αυτό που… δεν συμφωνήθηκε. Οι δύο υπερδυνάμεις, που μέχρι τότε είχαν περιχαρακωθεί σε μία ατέρμονη και εξαντλητική κούρσα πυρηνικών εξοπλισμών, έφτασαν –για πρώτη φορά– μια ανάσα από το να συμφωνήσουν πλήρη πυρηνικό αφοπλισμό. Κατά τη διάρκεια ενός διήμερου διπλωματικού θρίλερ (το περιγράφει απολαυστικά στο βιβλίο του ο Κεν Έιντελμαν), οι δύο πλευρές εξέτασαν σοβαρά το ενδεχόμενο σταδιακής απόσυρσης και καταστροφής ολόκληρου του πυρηνικού οπλοστασίου. Ενώ η διαπραγμάτευση ξεκίνησε με τους πυραύλους μεσαίου βεληνεκούς, ο Γκορμπατσόφ έριξε στο τραπέζι πρόταση απόσυρσης όλων των διηπειρωτικών βαλλιστικών πυραύλων, που αποτελούσαν (και αποτελούν) το στρατηγικό ατού των δύο υπερδυνάμεων. Ο Ρέϊγκαν συμφώνησε, σχεδόν. Η Μάργκαρετ Θάτσερ –που είχε βασίσει την αμυντική στρατηγική της Βρετανίας στην αποτρεπτική δυνατότητα των πυρηνικών της υποβρυχίων– δήλωσε αργότερα πως, όταν έμαθε τα νέα από το Ρέϊκιαβικ, «ένιωσα το έδαφος να υποχωρεί κάτω απ’τα πόδια μου· δεν είχαμε άμυνα πλέον».

Η συμφωνία τελικά σκάλωσε: αφενός μεν στην επιμονή του Ρέιγκαν να συνεχιστεί η έρευνα και η ανάπτυξη του προγράμματος της αντιπυραυλικής ασπίδας (SDI, γνωστό και ως Star Wars), αφετέρου δε στην επιμονή του Γκορμπατσόφ να ενταχθεί το πρόγραμμα αυτό στους περιορισμούς της Συνθήκης Περιορισμού Αντιβαλλιστικών Πυραύλων (ABM). Ίσως αναρωτηθεί κανείς: μα γιατί ήταν τόσο μεγάλο αγκάθι ένα (αμυντικό) πρόγραμμα αντιβαλλιστικών πυραύλων; Πυραύλων, δηλαδή, που ο μόνος σκοπός τους ήταν το να καταρρίψουν άλλους πυραύλους που βρίσκονταν σε τροχιά; Η αντιπυραυλική αυτή ασπίδα –η οποία πρακτικά και τεχνολογικά ήταν και παραμένει ακόμη και σήμερα ένα εξαιρετικά δύσκολο και αμφίβολης αποτελεσματικότητας εγχείρημα– θα είχε ουσιαστικά εξουδετερώσει διά παντός οποιαδήποτε απειλή της άλλης πλευράς, ακυρώνοντας την αποτρεπτική της ικανότητα, διαταράσσοντας την ισορροπία ισχύος και, ενδεχομένως, δίνοντας στις ΗΠΑ ένα πλεονέκτημα «πρώτης επίθεσης» που θα έμενε αναγκαστικά αναπάντητη. Παρά τις διαβεβαιώσεις του Ρέιγκαν ότι οι ΗΠΑ θα μοιράζονταν την τεχνολογία με τους Σοβιετικούς, οι διαπραγματεύσεις κατέρρευσαν και οι ηγέτες αποχώρησαν εξαντλημένοι και απογοητευμένοι από το Ρέικιαβικ.

Κι όμως. Η Διάσκεψη του Ρέικιαβικ αποδείχθηκε η αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου. Ένα χρόνο μετά, οι δύο ηγέτες ξανασυναντήθηκαν στην Ουάσιγκτον και υπέγραψαν τη Συνθήκη Πυραύλων Μεσαίου Βεληνεκούς (INF). Η συμφωνία αυτή οδήγησε στην απόσυρση και καταστροφή όλων των πυραύλων με βεληνεκές από 500 μέχρι 5.500 χιλιόμετρα. Οι πύραυλοι μεσαίου βεληνεκούς ήταν ο βασικός μοχλός πυρηνικού εξοπλισμού, άμυνας και αποτροπής των δύο υπερδυνάμεων στην Ευρώπη. Οι (αποτυχημένες) διαπραγματεύσεις για τον περιορισμό τους στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του 1980 ήταν στο επίκεντρο διαξιφισμών τόσο ανάμεσα στις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση, όσο και στο εσωτερικό της κυβέρνησης των ΗΠΑ (αποκαλυπτικό το βιβλίο του Στρόμπ Τάλμποτ). Η ανανέωση και η ενίσχυση του συστήματος Πέρσινγκ στην Ευρώπη το 1983 είχε ήδη δημιουργήσει εντάσεις στη Δυτική Γερμανία και στην υπόλοιπη ευρωατλαντική συμμαχία, ενώ ένας συνδυασμός παρεξηγήσεων, παρερμηνείας προθέσεων και παράνοιας της σοβιετικής ηγεσίας παραλίγο να μετατρέψει την άσκηση του ΝΑΤΟ με κωδικό όνομα Ικανός Τοξότης 83 (Able Archer 83) σε Γ΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (προτείνουμε ανεπιφύλακτα την εκπληκτική γερμανική τηλεοπτική σειρά Deutschland 83, ενώ απνευστί διαβάζεται και το πρόσφατο 1983: Ο Πλανήτης στο Χείλος του Τέιλορ Ντάουνινγκ).

Η Συνθήκη Πυραύλων Μεσαίου Βεληνεκούς (INF) του 1987 ήταν ένα εξαιρετικά σημαντικό βήμα για τον αφοπλισμό και την παγκόσμια σταθερότητα. Αφαίρεσε πολλές από τις αφορμές του ανταγωνισμού και πιθανών παρεξηγήσεων και ατυχημάτων, ενώ εντέλει οδήγησε στην καταστροφή χιλιάδων πυρηνικών κεφαλών και εκτοξευτήρων. Το γράφημα των πυρηνικών οπλοστασίων των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ/Ρωσίας από το 1945 μέχρι το 2014 είναι μία από τις τεράστιες επιτυχίες της διπλωματίας και της διεθνούς συνεννόησης τα τελευταία 70 χρόνια.

Δυστυχώς, εδώ και μερικά χρόνια η πορεία πυρηνικού αφοπλισμού –την οποία επεδίωξε ο Ομπάμα και υποστήριξε και ο (τότε) Ρώσος πρόεδρος Μεντβέντεφ το 2010– κινδυνεύει να μετατραπεί σε μία νέα κούρσα πυρηνικών εξοπλισμών. Στις αρχές του 2017, και μετά από πολυετείς δοκιμές, η Ρωσία αναπτύσσει τον πύραυλο SSC-8. Με αφορμή αυτή την παραβίαση της Συνθήκης INF από τη Ρωσία –αλλά και το γεγονός ότι η Κίνα δεν δεσμεύεται από τη συμφωνία– την Παρασκευή 1 Φεβρουαρίου οι ΗΠΑ ανακοινώνουν την αποχώρησή τους από την INF. Την επομένη μέρα ακολουθεί και η Ρωσία.

Η υπογραφή της συνθήκης για τον περιορισμό των όπλων μεσαίου βεληνεκούς το 1987 αποτέλεσε την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου. Η τωρινή αποχώρηση των δύο πυρηνικών υπερδυνάμεων από το πλαίσιο αυτό σηματοδοτεί το τέλος της αρχής του Νέου Ψυχρού Πολέμου. Οι ιστορικοί του μέλλοντος θα καθορίσουν με καθαρή ματιά το πότε αυτός ακριβώς ξεκίνησε: Το 2001 με τις επιθέσεις της 11^ης Σεπτεμβρίου που έθεσαν σε ισχύ ένα ντόμινο εξελίξεων (πόλεμοι σε Αφγανιστάν και Ιράκ, αποξένωση Ρωσίας, αποσταθεροποίηση Μέσης Ανατολής); Το 2002 με τη λήξη της Συνθήκης ABM; Το 2004 με τα πρώτα σημάδια ρωσικής ανάμειξης στις προεδρικές εκλογές της Ουκρανίας; Το 2006 με τη δολοφονία Λιτβινένκο στο κέντρο του Λονδίνου;

Ασχέτως τού πότε ξεκίνησε, ο Νέος Ψυχρός Πόλεμος έχει πλέον έναν επιπλέον παίκτη: την Κίνα.

[ Εικονογράφηση: Ο Οίκος Χοέβθι στο Ρέικιαβικ (ΡΓ)].