Το τέρας που φοβάμαι

Φοβάμαι τον θάνατο; Ναι – στο μέτρο που όλοι φοβόμαστε το άγνωστο. Όμως υπάρχει κάτι που φοβάμαι περισσότερο. Περισσότερο από τον θάνατο φοβάμαι μια ζωή σε κατάσταση δουλείας, μια ζωή χωρίς καμιά ελευθερία. Και όλοι ξέρουμε πως για να υπερασπιστούμε την ελευθερία μας πρέπει καμιά φορά να ρισκάρουμε και τη ζωή μας. Όμως υπάρχει κάτι που φοβάμαι περισσότερο και από τον θάνατο και από το να χάσω την ελευθερία μου…

Όλοι γνωρίζετε, υποθέτω, εκείνες τις ταινίες όπου οι ήρωες βρίσκονται αντιμέτωποι με εχθρούς που δεν αποσκοπούν στο να τους σκοτώσουν, αλλά στο να τους μετατρέψουν σε κάτι άλλο, σε κάτι εντελώς ξένο προς την ανθρώπινη φύση – σε ζόμπι ή βαμπίρ, σε ένα τέρας που μεταμορφώνει με τη σειρά του όποιον πέσει τα χέρια του σε τέρας. Και όλοι θα γνωρίζετε την απόφαση που παίρνουν εκείνοι οι τραγικοί ήρωες της ταινίας που το σενάριο τους έχει επιφυλάξει την ατυχή μοίρα να μολυνθούν από το «επιδημούν κακό» μπροστά στην προοπτική του απανθρωπισμού τους: τη λύτρωση από αυτήν τη μοίρα με τον εθελούσιο θάνατο.

Υπάρχει λοιπόν κάτι χειρότερο από τον θάνατο, και αυτό δεν είναι μόνο η στέρηση της ελευθερίας. Είναι η στέρηση του να είναι κανείς άνθρωπος, είναι η δυνατότητα να μετατραπεί κανείς σε ένα απάνθρωπο τέρας – ένα ζόμπι ή ένα βαμπίρ που προκαλεί κακό και φέρνει την απόγνωση γιατί αυτό απαιτεί η διεστραμμένη φύση του.

Μπορεί να πει κανείς ότι τα ζόμπι και τα βαμπίρ είναι αποκυήματα της φαντασίας, νοητές χίμαιρες που προκαλούν μόνο ένα πρόσκαιρο ρίγος, ακολουθούμενο από την ηδονή της επίγνωσης ότι πρόκειται για κάτι φανταστικό, κάτι που δεν πρόκειται ποτέ να γίνει πραγματικότητα. Όμως ο κίνδυνος να χάσει κανείς την ανθρωπιά του είναι πραγματικός. Και ο τρόπος που κάτι τέτοιο μπορεί να γίνε πραγματικότητα είναι πολύ πιο ύπουλος και ανεπαίσθητος από την ξαφνική εμφάνιση ενός βρομερού, σηπόμενου και αηδιαστικού ά-νεκρου ζόμπι ή από τη σαγήνη ενός βαμπίρ.

Ο πιο εύκολος τρόπος να χάσει κανείς την ανθρωπιά του είναι να νομίσει πως έχει δίκιο, και πως επειδή έχει δίκιο έχει το δικαίωμα να κάνει αυτό που σκέφτεται να κάνει γιατί πρέπει να αμυνθεί, γιατί δεν βλέπει άλλη λύση, αλλά κυρίως γιατί πιστεύει ότι βρίσκεται στον σωστό δρόμο. Ο πιο εύκολος τρόπος να χάσει κανείς την ανθρωπιά του είναι να πιστέψει ότι μόνο αυτός εκτιμά ορθά την κατάσταση και μόνο αυτός λαμβάνει τα κατάλληλα μέτρα για την αντιμετώπισή της. Ο πιο εύκολος τρόπος να χάσει κανείς την ανθρωπιά του είναι να ξυπνήσει το τέρας που ο καθένας μας κρύβει μέσα του: το τέρας της αυτοδικαίωσης.

Το τέρας της αυτοδικαίωσης δεν είναι ένα άλογο τέρας που καθοδηγείται από ορμές ή από μια σκοτεινή δύναμη όπως ένα βαμπίρ ή ένα ζόμπι. Δεν είναι μια καταπιεσμένη πρωτόγονη και οργισμένη εκδοχή του εαυτού μας, ένας μίστερ Χάιντ ή ένας απίστευτος Χαλκ που περιμένει ένα φίλτρο ή μια πρόκληση για να φανερωθεί. Το τέρας της αυτοδικαίωσης έχει την κανονική μορφή και τη συνηθισμένη συμπεριφορά μας, τις ίδιες προτιμήσεις, τα ίδια γούστα, τις ιδιοτροπίες και τον χαρακτήρα μας. Το μόνο σημείο στο οποίο διαφέρει από τον προηγούμενο εαυτό μας είναι η σιγουριά πως έχει δίκιο, πως εκπροσωπεί και μάχεται για το καλό. Και, στο όνομα αυτού του αισθήματος του δικαίου και του καλού, μπορεί να διαπράξει τα πιο αποτρόπαια εγκλήματα – εντελώς ψύχραιμα, με πλήρη διαύγεια πνεύματος, με σταθερό χέρι και ίσως νιώθοντας και ένα είδος οίκτου για τα θύματά του.

Κανείς μας δεν είναι άτρωτος απέναντι στις συνθήκες που μπορούν να επιφέρουν αυτή την μεταβολή. Γιατί η αφύπνιση του τέρατος της αυτοδικαίωσης δεν είναι αποτέλεσμα μιας συγκεκριμένης κατάστασης ή συγκυρίας που μπορούμε εύκολα να αναγνωρίσουμε και να αποφύγουμε, αλλά προϊόν μιας υφέρπουσας διαδικασίας. Μιας διαδικασίας που χρησιμοποιεί το αισθητήριο του δικαίου που έχει κάθε άνθρωπος ως μέσο για την αφύπνισή του. Γι’ αυτό και είναι σχεδόν αδύνατο να διαπιστώσουμε εμείς οι ίδιοι τη μεταβολή μας από κανονικούς, σε περιορισμένο βαθμό δίκαιους ανθρώπους, σε τέρατα της αυτοδικαίωσης. Αυτή τη μεταβολή τη διαπιστώνουμε συνήθως όταν είναι πλέον πολύ αργά, όταν έχουμε ήδη διαπράξει εγκλήματα στο όνομα του καλού και του δικαίου και βρισκόμαστε μπροστά στις συνέπειες των πράξεων αυτών. Και, εάν είμαστε τυχεροί και επιζήσουμε τον θάνατο αυτού του τέρατος μέσα μας, μένουμε μπροστά στα συντρίμμια τής μέχρι τώρα ζωής μας και τις τύψεις που θα μας ακολουθούν για το υπόλοιπο του χρόνου που μας μένει.

Αυτό το τέρας φοβάμαι περισσότερο και από τον θάνατο και από τη στέρηση της ελευθερίας μου. Και ελπίζω να μην ξυπνήσει ποτέ μέσα μου – και προσεύχομαι…

[ Αφιερωμένο στη μνήμη των θυμάτων της νύχτας των πογκρόμ την 9^η Νοεμβρίου 1938. Eικ.: Max Beckmann, Hölle der Vögel (1937) ]