Η ικανότητα του ανθρώπου για παραλογισμό

Συμπληρώστε τα κενά με το πρώτο όνομα που σας έρχεται στο μυαλό:

Ο . . . απεχθανόταν να διαβάζει χαρτούρα και τακτικά έπαιρνε σημαντικές αποφάσεις χωρίς καν να κοιτάει τα έγγραφα που ετοίμαζαν γι’ αυτόν οι βοηθοί του. Η κυβέρνησή του βρισκόταν μονίμως σε χαοτική κατάσταση, με τους αξιωματούχους του να μην έχουν ιδέα τι θέλει να κάνουν, ενώ κανείς δεν ήξερε ποιος ήταν υπεύθυνος και για τι. [Α]ν παρατηρήσει κανείς τις προσωπικές συνήθειές του . . . δύσκολα μπορεί να απαλλαγεί από την υποψία ότι επρόκειτο απλώς για το λογικό αποτέλεσμα που θα προέκυπτε βάζοντας έναν ράθυμο νάρκισσο να διοικήσει μια χώρα. Με την πρώτη ευκαιρία άφηνε την έδρα του και πήγαινε στο προσωπικό του καταφύγιο στο . . . όπου περνούσε τον καιρό του βλέποντας ταινίες μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Είχε μανία με τα ΜΜΕ και τη διασημότητα και συχνά έβλεπε τον εαυτό του μέσα από αυτό το πρίσμα. Ήταν βαθύτατα ανασφαλής για την έλλειψη γνώσεων που είχε, προτιμώντας είτε να αγνοεί τις όποιες πληροφορίες αντέκρουαν τις πεποιθήσεις του ή να ξεσπάει σε όποιον όντως γνώριζε κάτι παραπάνω. Δεν του άρεσε καθόλου να τον κοροϊδεύουν, αλλά απολάμβανε να περιγελά άλλους (έκανε περιπαικτικές μιμήσεις των ατόμων που αντιπαθούσε). Ωστόσο, λαχταρούσε την αποδοχή εκείνων που απαξίωνε, και η διάθεσή του βελτιωνόταν άμεσα αν μια εφημερίδα έγραφε κάτι θετικό για εκείνον.

Ίσως σκεφτήκατε μόνο ένα όνομα ή το πιο πρόσφατο και, δευτερόλεπτα μετά, ένα άλλο παλαιότερο. Πάντως, με όποια σειρά κι αν ξεπήδησαν στο μυαλό σας, ενισχύσατε το κύριο επιχείρημα του εγχειριδίου αυτού.

Με το βιβλίο του ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Τομ Φίλιπς δεν επιδίδεται σε ακόμα μία αναδρομή στα ατυχή περιστατικά τής Ιστορίας. Τα ιστορικά, ανθρωπολογικά και κοινωνικά γεγονότα που σταχυολογούνται υπό τον, για πολλούς κυριολεκτικό, τίτλο «Άνθρωποι: Μια σύντομη ιστορία του πώς τα γ…με όλα!» διαψεύδουν το συμπέρασμα του καθηγητή Τίμοθι Σνάιντερ πως η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται αλλά διδάσκει.

Τα στοιχεία που συγκέντρωσε ο Φίλιπς από την εξέλιξη του εγκεφάλου των πρώτων ανθρώπων του πλανήτη μέχρι τις τελευταίες προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ αποδεικνύουν πως αργούμε να μάθουμε. Διανύουμε την καταγεγραμμένη ιστορία μας πέφτοντας σε καταφανώς ανούσια, αψυχολόγητα και μη πραγματοποιήσιμα ατοπήματα. Και όμως, τα διαπράττουμε.

Στα πρώτα μεταναστευτικά ρεύματα, για παράδειγμα, εβδομήντα χιλιάδες-κάτι χρόνια πριν τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, ο Homo Sapiens επικράτησε είτε γιατί εξόντωσε τα υπόλοιπα είδη με ασθένειες που έφερε μετοικώντας κοντά τους είτε γιατί, σε μία πρώιμη έκφραση της πάγιας αποικιοκρατικής πολιτικής που θα ακολουθούσαν οι απόγονοί του, απλώς τούς δολοφόνησε. Στο βιβλίο θα βρείτε αναφορές στις ιστορικές περιβαλλοντικές καταστροφές από ανθρώπινη παρέμβαση — η πάλαι ποτέ λίμνη Μπούανγκ Κακ στην Πνομ Πεν αποτελεί ανάμνηση, η λίμνη Αράλη ακολούθησε την ίδια μοίρα, ενώ θα δείτε τι συνέβη με το αμερικανικό Νταστ Μπόουλ και τις επιπτώσεις τους στην ατμόσφαιρα και την καλλιέργεια της γης. Θα διαβάσετε για την εξημέρωση λάθος ζώων σε λάθος χώρες — αν δεν γνωρίζετε την Εκστρατεία των Τεσσάρων Μιασμάτων του Μάο Τσε Τουνγκ, ετοιμαστείτε για τέσσερις σελίδες παρανοϊκής πολιτικής παρέμβασης στο οικοσύστημα. Θα γνωρίσετε μερικούς διαγνωσμένα ακατάλληλους ηγεμόνες —αγαπάμε Σαπαρμουράτ Νιγιαζόφ του Τουρκμενιστάν για όλους τους λάθος λόγους!— και τους πιο άχρηστους πολέμους της Ιστορίας, όπως την επανάσταση του Ροβέρτου Β΄ για ένα δοχείο νυκτός και τον Πόλεμο του Χρυσού Σκαμνιού (στο οποίο, τελικά, δεν κάθισε κανείς.)

Στην ενότητα Ξέφρενο Αποικιοκρατικό Πάρτι ο Φίλιπς θυμάται τον Κολόμβο και τους λανθασμένους υπολογισμούς των αποστάσεων που έπρεπε να καλύψει, μαζί με την πρώτη «συνάντηση» Ευρωπαίων και Αμερικανών, όταν οι Βίκινγκς έκαναν απόβαση στη Νέα Γη ή Βίνλαντ, όπως την ονόμασαν. Και, φυσικά, επανέρχεται ολοένα στην πιο καταστροφική επίπτωση της αποικιοκρατίας: τον θάνατο. Εξαιτίας των επεκτατικών φιλοδοξιών κάθε Ευρωπαίου που περνιόταν για εξερευνητής, ολόκληρες φυλές μαζί με τον πολιτισμό τους διαγράφηκαν από τον χάρτη και στερήθηκαν την ευκαιρία να καταγραφούν στη Γεωγραφία και την Ιστορία, αποκτώντας αναγνωρισμένη εθνική ταυτότητα. Κοινωνίες ιθαγενών με πολιτισμό που προϋπήρχε του ευρωπαϊκού εξαπατήθηκαν από τους αποικιοκράτες και είδαν τις καταχρηστικές συνθήκες «ειρήνης» και ανταλλαγής αγαθών που πείστηκαν να υπογράψουν να σκίζονται μπροστά τους, πριν γίνουν αιχμάλωτοι και δούλοι των καταπατητών.

Αν ανοίξουμε λίγο το πλάνο και παρατηρήσουμε την ιστορία της ανθρωπότητας συνολικά, θα διαπιστώσουμε ότι είναι στην ουσία η ιστορία αυτοκρατοριών που ακμάζουν και παρακμάζουν και ξεπαστρεύουν η μία την άλλη.

Φυσικά, δεν θα μπορούσε να λείπει η ενότητα της τεχνολογίας. Οι περισσότεροι πιστεύουμε ότι η εξέλιξη των επιστημών δεν είχε ποτέ κανένα ψεγάδι για την ποιότητα ζωής της ανθρωπότητας. Ο συγγραφέας θα αναδείξει λάθη σαν το σοβιετικό «πολυύδωρ» της ψυχροπολεμικής περιόδου ή τις αυθαίρετες εξελικτικές θεωρίες του Φράνσις Γκάλτον που οδήγησαν στην επινόηση του όρου «ευγονική», ακόμα και τις βιολογικές και συμπεριφορικές αλλοιώσεις που προκάλεσε η βενζίνη με μόλυβδο.

Κατά τον ιστορικό Keith Lowe, «Όσοι νομίζουν ότι η Ιστορία είναι μία προοδευτική δύναμη, που μας οδηγεί αργά αλλά σταθερά σε έναν καλύτερο, πιο λογικό κόσμο, υποτιμούν την ικανότητα του ανθρώπου για παραλογισμό».

Το βιβλίο του Φίλιπς, ενός συγγραφέα και δημοσιογράφου με σπουδές αρχαιολογίας και ανθρωπολογίας μεταξύ άλλων, αφορά πρωτίστως την υπερεκτίμηση των ικανοτήτων της ανθρωπότητας. Λάθη που κόστισαν ζωές και πολύτιμο χρόνο από το συμπαντικό δευτερόλεπτο που μας αναλογεί κατηγοριοποιούνται σε εύπεπτες ενότητες με συνοχή, χιούμορ και με τη διάθεση για αποδόμηση του σύγχρονου σκεπτικιστή. Στη συνοπτική αναφορά των σύγχρονων και μελλοντικών τάσεων, διακρίνουμε ατόφια τα επαναλαμβανόμενα θέματα του βιβλίου.

Ίσως η ιστορία του πώς τα γ…με όλα να μην είναι τελικά τόσο σύντομη.