Η τραγωδία της διεθνούς πολιτικής

Αυτή την εβδομάδα είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω διά ζώσης το δράμα της διεθνούς πολιτικής. Μαζί με μια μικρή ομάδα φοιτητών δημοσιογραφίας και συναδέλφων τεχνικών βρεθήκαμε στη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ στο Λονδίνο για τις ανάγκες ενός ντοκιμαντέρ που ετοιμάζουμε. Τις τελευταίες ημέρες συνομιλήσαμε με αξιωματούχους του ΝΑΤΟ, διπλωμάτες, ειδικούς της διεθνούς ασφάλειας και των διεθνών σχέσεων και κορυφαίους δημοσιογράφους. Καταγράφουμε τόσο τη συγκεκριμένη στιγμή —μια κρίσιμη καμπή για το ίδιο το ΝΑΤΟ— όσο και τη μεγάλη εικόνα: τη δομική μεταμόρφωση του διεθνούς συστήματος· τις προκλήσεις και τα διλήμματα που αντιμετωπίζει η Ευρώπη για την ασφάλεια της.

Λόγω, κυρίως, του ενθουσιασμού και της επιμονής των φοιτητών μου, κάπως αναπάντεχα —και όχι ιδιαιτέρως διπλωματικά— βρεθήκαμε στην πρώτη σειρά της συνέντευξης Τύπου του Βρετανού πρωθυπουργού Μπόρις Τζόνσον και, αμέσως μετά, στην τέταρτη σειρά αυτής του Γάλλου προέδρου Εμανουέλ Μακρόν. Η εμπειρία όλων των τελευταίων εβδομάδων, κυρίως δε των όσων έγιναν την ημέρα της συνόδου, ήταν ιδιαιτέρως διαφωτιστική.

Οι δύο συνεντεύξεις Τύπου δεν θα μπορούσαν να είναι πιο διαφορετικές. Το κλίμα κατά τη διάρκεια της συνέντευξης Τζόνσον ήταν πολικό. Το τελετουργικό της ιεραρχικής εισόδου πολιτικών συμβούλων, στρατιωτικών αξιωματούχων και διπλωματών τηρήθηκε απαρέγκλιτα. Ο Βρετανός πρωθυπουργός μπήκε στην αίθουσα μέσα σε νεκρική σιγή, η οποία ελάχιστα διαταράχθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια της σχετικά σύντομης συνέντευξης. Ο Τζόνσον περιορίστηκε σε σύντομες τυπικές δηλώσεις. Η διευθύντρια του γραφείου Τύπου —με ύφος που πρόδιδε επίγνωση της ισχύος της— άσκησε απόλυτο έλεγχο στη χορογραφία της συνέντευξης και ειδικά στη σειρά των ερωτήσεων· άλλωστε είναι γνωστό ότι πολλοί Βρετανοί δημοσιογράφοι διστάζουν να κάνουν άβολες ή επιθετικές ερωτήσεις γιατί ξέρουν ότι αυτό μπορεί να σημάνει το τέλος της πρόσβασής τους στο παρασκήνιο.

Το βλέμμα του Τζόνσον ήταν ψυχρό, σχεδόν χωρίς ζωή· τα μάτια του εντελώς ακίνητα· το στόμα του ανοιγόκλεινε διακριτικά, ενώ οι λέξεις έβγαιναν με την καλά διαμορφωμένη προφορά, προϊόν των καλύτερων σχολείων της χώρας. Επί μισή ώρα ο Τζόνσον έμεινε πιστός στις οδηγίες του διαβόητου συμβούλου του και αρχιτέκτονα του Brexit, Ντόμινικ Κάμινγκς. Παρά τον σάλο που προκλήθηκε από κρυφά τραβηγμένο βίντεο που δείχνει τον ίδιο, τον Τριντό, τον Μακρόν και τον Ρούτε να κοροϊδεύουν τον Τραμπ κατά τη διάρκεια της επίσημης δεξίωσης στο Παλάτι του Μπάκιγχαμ, ο Τζόνσον κατάφερε να μην προφέρει ούτε μια φορά το όνομα του Αμερικανού προέδρου, πετώντας κάθε φορά τη ρητορική μπάλα στο πεδίο των διμερών σχέσεων ανάμεσα στη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Δεδομένων των δεσμών της ομάδας του και του ίδιου με το σύμπλεγμα συμφερόντων που στήριξε τον Τραμπ και το Brexit, η επιλογή αυτή του Βρετανού πρωθυπουργού μάλλον έχει να κάνει με το ότι σε μία εβδομάδα έχουμε εκλογές και οποιοδήποτε ίχνος φιλίας με τον Τραμπ μπορεί να του κοστίσει στις κάλπες. Με κάθε ευκαιρία χρησιμοποιούσε τη συνέντευξη Τύπου για να κάνει προεκλογική εκστρατεία. Όταν δεν του άρεσε μια ερώτηση, δεν έκρυβε την περιφρόνησή του για τον αντίστοιχο δημοσιογράφο.

Είναι προφανές ότι ο Μπόρις Τζόνσον είναι ένας πολύ έξυπνος άνθρωπος. Δεν είναι όμως ούτε τόσο χαρισματικός, ούτε τόσο πολιτικά και διανοητικά προικισμένος για να είναι ήδη πρωθυπουργός και να ετοιμάζεται να κερδίσει άνετα τις πιο κρίσιμες εκλογές της τελευταίας τριακονταετίας. Κανείς δεν ξέρει τι πραγματικά θέλει, ούτε ποιο είναι το πολιτικό του πρόγραμμα, οι ιδέες του, οι αξίες του. Τα κίνητρα του Μπόρις Τζόνσον έχουν αναλυθεί καλά από άλλους (ακόμη κι από την ίδια του την αδελφή) και μάλλον ανήκουν, όπως και αυτά του Τραμπ, στο πεδίο της ψυχανάλυσης. Η ουσία της επικράτησης του Τζόνσον είναι η παταγώδης, δομική αποτυχία ενός ολόκληρου συστήματος παραγωγής πολιτικών και δημοσιογράφων, με κορυφαία τραγική φιγούρα τον αρχηγό της αντιπολίτευσης Τζέρεμι Κόρμπιν, ο οποίος σίγουρα θα μείνει στην ιστορία ως ο άνθρωπος που με τη στάση του, σε κάθε φάση αυτής της ιστορίας, διευκόλυνε το ναυάγιο του Brexit που ζούμε τα τελευταία τέσσερα χρόνια.

Στο εντελώς αντίθετο άκρο ήταν η συνέντευξη του Εμανουέλ Μακρόν. Με το που άδειασε η αίθουσα από τη βρετανική αντιπροσωπεία και τοποθετήθηκε η γαλλική σημαία, ήταν σαν να ανέπνευσε ο χώρος· σαν να ξανακύλησε το αίμα στις φλέβες. Οι άνθρωποι του Μακρόν ήταν μεν βλοσυροί αλλά αρκετά πιο χαλαροί. Η υπεύθυνη του γραφείου Τύπου του —μια νέα κοπέλα, με καθημερινά ρούχα, που συμπεριφερόταν σαν φυσιολογικός άνθρωπος— «σάρωνε» το δωμάτιο και ανταποκρινόταν σε διαπροσωπικό επίπεδο με τους δημοσιογράφους. Σε αντίθεση με την τυπική δήλωση και τις σύντομες, ξύλινες, άσχετες απαντήσεις του Τζόνσον, ο Μακρόν έκανε μια πολύ αναλυτική εισαγωγή στην οποία μίλησε ανοιχτά για τα όσα ακολούθησαν τη δήλωσή του, προ ημερών, ότι το ΝΑΤΟ είναι εγκεφαλικά νεκρό. Εξήγησε τις θέσεις και τη φιλοσοφία του με τεκμηριωμένο τρόπο, με επιχειρήματα. Οι απαντήσεις του ήταν ειλικρινείς, παθιασμένες, στοχευμένες στην ίδια την ερώτηση. Από κοντά ο Μακρόν μεταδίδει την παρουσία ενός ανθρώπου που ναι μεν ξεχειλίζει από αυτοπεποίθηση, αλλά που ταυτόχρονα είναι ζωντανός, θερμός και έχει συναίσθηση του ρόλου του και της ιστορικής συγκυρίας· ενός ανθρώπου που έχει ένα φιλόδοξο όραμα για την Ευρώπη· που ξέρει τι θέλει και τι κάνει. Ο Τζόνσον σε κοιτάει στα μάτια και νομίζεις ότι θα προτιμούσε να είναι οπουδήποτε αλλού εκτός από εκεί. Ο Μακρόν σε κοιτάει στα μάτια και νομίζεις ότι είναι ακριβώς εκεί που θέλει να είναι.

Το βέτο του Μακρόν στην ένταξη της Βόρειας Μακεδονίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν μία κίνηση μεγάλου ρίσκου και κόστους, διότι, πέραν του ότι ήταν πολιτικά αβάσιμο —δεδομένου ότι η χώρα αυτή έκανε ό,τι της ζητήθηκε για να ενταχθεί—, δεν αποκλείεται εντέλει να αποσταθεροποιήσει τα Δυτικά Βαλκάνια και να ανοίξει την πόρτα στον Βλαντιμίρ Πούτιν. Στην (τελευταία) ερώτηση της δημοσιογράφου της Βόρειας Μακεδονίας —ερώτηση την οποία από ό,τι είπε η ίδια προσπαθεί να του την κάνει εδώ και μερικές εβδομάδες ξεκινώντας από τις Βρυξέλλες— ο Μακρόν υπερασπίστηκε το βέτο του λέγοντας ότι δεν μπορεί να υπάρξει περαιτέρω διεύρυνση της ΕΕ χωρίς ταυτόχρονα ριζική μεταρρύθμιση (ουσιαστικά ομοσπονδοποίησή) της. Ουσιαστικά η Βόρεια Μακεδονία είναι μια παράπλευρη απώλεια των λαθών που έκανε η ΕΕ με τη διεύρυνση (και με την ολοκλήρωση) στο παρελθόν, και των διλημμάτων που τώρα αντιμετωπίζει. Το πρόβλημα για τον Μακρόν είναι ότι κανείς άλλος στην Ευρώπη —ή τουλάχιστον κανείς άλλος που η φωνή του να έχει σημασία— δεν φαίνεται ενθουσιασμένος για τις προτάσεις του. Η Γερμανία φαίνεται να είναι σε μια αφασία που μπορεί να οφείλεται είτε σε συντηρητικά ένστικτα και στρατηγική αβεβαιότητα, είτε (και) στην κατάσταση ακήρυχτης πλην υπαρκτής πολιτικής κρίσης που θα αντιμετωπίσει πολύ σύντομα στο εσωτερικό της.

Ωστόσο, η μεγάλη τραγωδία της διεθνούς πολιτικής σήμερα είναι ότι τίποτε από αυτά δεν φάνηκε να έχει σημασία. Μια ολόκληρη σύνοδος κορυφής 30 ηγετών, η 70^ή επέτειος του διακυβερνητικού οργανισμού που διατήρησε την ασφάλεια και την αποτρεπτική ικανότητα της Δύσης, μια κρίσιμη στρατηγική καμπή στην πορεία της Ευρώπης, τα μεγάλα ερωτήματα για το κατά πόσον μπορεί να υπάρξει διάλογος με τη Ρωσία του Πούτιν, για το αν η Τουρκία ανήκει de facto και όχι μόνο στα χαρτιά στην ευρωατλαντική αρχιτεκτονική ασφαλείας, για το πώς μπορούν οι ίδιοι οι πολίτες να συνεισφέρουν στη δική τους ασφάλεια και ευημερία, όλα αυτά πέρασαν στα ψιλά γράμματα. Η παγκόσμια επικαιρότητα έπεσε, για μια ακόμα φορά, θύμα απαγωγής ενός στιγμιότυπου μεταξύ τεσσάρων ηγετών και (κυρίως) της αντίδρασης του Ντόναλντ Τραμπ που είπε ότι ο Καναδός πρωθυπουργός είναι «διπρόσωπος», ακύρωσε τη συνέντευξη Τύπου του και έφυγε.

Ενώ περιμέναμε υπομονετικά στην ουρά έξω από την αίθουσα Τύπου, με τη θερμοκρασία να έχει φτάσει στο μηδέν και το νερό στα κανάλια του Grove Hotel να έχει προ πολλού παγώσει, ένας δημοσιογράφος που περίμενε πίσω μου δεν έκρυψε την αγανάκτησή του για τη συμπεριφορά του Προέδρου Τραμπ. Η αγανάκτηση αυτή δεν ήταν προϊόν ιδεολογικής αντίθεσης. Όταν ζεις την πρώτη διάσκεψη κορυφής σου, οι ατέλειωτες μετακινήσεις, η αναμονή, το άγχος, το τρέξιμο και οι πρακτικές αντιξοότητες εμπεριέχουν κάτι φολκλορικό. Εμείς είχαμε ήδη πάρει το υλικό που θέλαμε και γυρίσαμε ευχαριστημένοι στις βάσεις μας. Οι υπόλοιποι δημοσιογράφοι όμως —που είχαν περάσει εβδομάδες ολόκληρες συμπληρώνοντας διατυπώσεις και φόρμες για βίζες και διαπιστεύσεις, που για να φτάσουν στη διάσκεψη είχαν στριμωχτεί κουβαλώντας τον εξοπλισμό τους σε αεροπλάνα, τρένα, μετρό, ταξί και ειδικά λεωφορεία, και που στον γυρισμό είχαν κολλήσει στην κίνηση των προαστίων του Λονδίνου, προσπαθώντας άυπνοι να κάνουν τη δουλειά τους μέσα σε ένα άχαρο προκάτ κουτί μαζί με εκατοντάδες άλλους—, αυτοί, λοιπόν, οι δημοσιογράφοι που τα τελευταία χρόνια πηγαινοέρχονται με παρόμοιο τρόπο σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου σαν περιπλανώμενος θίασος καλύπτοντας έναν άλλο περιπλανώμενο θίασο πολιτικών που συμπεριφέρονται σαν μωρά, χωρίς συναίσθηση του ρόλου τους και της κρισιμότητας των στιγμών, είναι φυσικό να γίνονται ολοένα και πιο κυνικοί. Και ο κυνισμός αυτός βγαίνει στα άρθρα και τις ανταποκρίσεις τους· και τρέφει ένα μπερδεμένο, καχύποπτο κοινό, εθισμένο στην ατάκα του Twitter. Ένας θαυμαστός καινούργιος κόσμος.