Εμβόλιο γρίπης και πνευμονιόκοκκου: Ποιοι, πότε, πού

Κυριάκος Αθανασιάδης: Γιατρέ, είμαι 56 ετών, και το τελευταίο μου εμβόλιο το έκανα όταν πήγα στον στρατό, πάνω από τρεις δεκαετίες πριν. Δεν θυμάμαι καν ποιο ήταν. Στον ώμο μου έχω ένα σημαδάκι από τη «βατσίνα». Τις τελευταίες χρονιές, όλο λέω πως πρέπει να κάνω το εμβόλιο της γρίπης, και όλο το αμελώ. Να το κάνω φέτος;

Γιώργος Παππάς: Να το κάνετε φέτος. Ανάλογα και με το υπόλοιπο ατομικό ιστορικό σας, θα μπορούσαμε να σας ταξινομήσουμε στην κατηγορία «υψηλού κινδύνου» (κοινώς, ως προσωπικός σας γιατρός, θα σας παίρνω τηλέφωνο δις εβδομαδιαίως για να μην το αμελήσετε), ή την κατηγορία «ενδιάμεσου κινδύνου» (στην οποία οι υπενθυμίσεις μου θα είναι πιο ευγενικές και αραιές και χρονικά καθυστερημένες: θα πρότεινα να εμβολιαστείτε στον δεύτερο γύρο, αφού εξασφαλιστεί ότι υπάρχει επάρκεια εμβολίων για τις ευπαθέστερες ομάδες). Ομάδα «χαμηλού κινδύνου», ειδικά φέτος, δεν υπάρχει — δεν θέλουμε διόλου γρίπη φέτος, για ευνόητους λόγους.

Κ.Α.: Ποια δηλαδή είναι αυτά τα χαρακτηριστικά που θα με βάλουν στην ομάδα υψηλού κινδύνου;

Γ.Π.: Να είστε άνω των 60 ετών, να είστε υπέρβαρος, να έχετε κάποια ανοσοκαταστολή, να έχετε χρόνια νοσήματα: καρδιοπάθειες, πνευμονοπάθειες, διαβήτη, νεφρικά, νευρολογικά, αιματολογικά και ηπατικά προβλήματα, ή να κινείστε και να εργάζεστε σε ειδικές συνθήκες.

Κ.Α.: Εννοείτε να δουλεύω σε νοσοκομείο, γηροκομείο, και όλα τα αντίστοιχα;

Γ.Π.: Και όχι μόνο. Υψηλού εργασιακού κινδύνου, π.χ., θεωρούνται και οι κτηνίατροι αλλά και άτομα που δραστηριοποιούνται στον χώρο της κτηνοτροφίας και ακόμη περισσότερο της πτηνοτροφίας. Όπως και άτομα που εργάζονται σε προσφυγικές δομές. Αλλά επίσης και άτομα που διαβιούν σε κλειστούς χώρους, είτε είναι οι νεοσύλλεκτοι στα στρατόπεδα είτε οι τρόφιμοι σε πάσης φύσεως ιδρύματα. Η εγκυμοσύνη αποτελεί επίσης ένδειξη προτεραιότητας για εμβολιασμό, αλλά και η άμεση περίοδος μετά, ειδικά για μητέρες που θηλάζουν. Μπορεί τέλος να ανήκετε έμμεσα σε ομάδα υψηλού κινδύνου, αν στο άμεσο περιβάλλον σας και στη φροντίδα σας βρίσκεται κάποιος «υψηλού κινδύνου», περιλαμβανομένων παιδιών ηλικίας κάτω των 6 μηνών.

Κ.Α.: Ωραία, αλλά τελικά γιατί να μην κάνουμε όλοι το εμβόλιο; Πώς γίνεται και ακόμη πεθαίνουν δεκάδες άνθρωποι κάθε χρόνο στην Ελλάδα από γρίπη;

Γ.Π.: Οι θάνατοι της γρίπης σε μεγάλο βαθμό οφείλονται στην αμέλεια της πρόληψης. Μια επιθετική εμβολιαστική κάλυψη όλων των ευπαθών, σε συνδυασμό, ειδικά φέτος, με κάποια μέσα ατομικής υγιεινής και προστασίας, ενδέχεται να εκμηδενίσει την επίπτωση της γρίπης. Το είδαμε ήδη στο Νότιο ημισφαίριο, του οποίου την επιδημιολογία της γρίπης παρακολουθούμε για να προετοιμαζόμαστε. Πας να δεις την καμπύλη κρουσμάτων της Αυστραλίας και ψάχνεις την καμπύλη: τίποτε, ευθεία, ισοπεδωμένη. Αποτέλεσμα εγρήγορσης και αποστάσεων. Από την άλλη, είναι και λογιστικά αδύνατο να εμβολιαστούν όλοι. Η πιθανότητα να νοσήσει κάποιος σοβαρά είναι που καθοδηγεί τις προτεραιότητες του εμβολιασμού και την αποζημίωση του εμβολίου από το κράτος — μικρό βέβαια το κόστος του έτσι κι αλλιώς. Την περασμένη χρονιά, για παράδειγμα, υπήρξε ευτυχώς αυξημένη ζήτηση του εμβολίου, με αποτέλεσμα κάπου στα μέσα του Οκτώβρη να δυσκολευόμαστε λόγω έλλειψης να εμβολιάσουμε αυτούς που το είχαν πραγματικά ανάγκη. Οπότε και φέτος, σε πρώτη φάση, πρέπει να εμβολιαστούν οπωσδήποτε πρώτα οι ευπαθείς που προαναφέραμε, και στα τέλη Οκτωβρίου με αρχές Νοεμβρίου να καλυφθούν και ομάδες «ενδιάμεσου κινδύνου», ανάλογα με τη διαθεσιμότητα. Η εποχική γρίπη είναι προβλέψιμη, δεν είναι σαν τον νέο κορονοϊό: λιγότερο μεταδοτική, περισσότερο γνωστή μας και πιο σχηματοποιημένη στην επιθετικότητά της, και με δυνατότητα κάποιων θεραπευτικών παρεμβάσεων γνωστών και τεκμηριωμένων.

Κ.Α.: Πάμε σε κάτι άλλο. Είμαι καπνιστής. Ή μάλλον, εδώ και μερικούς μήνες είμαι ατμιστής: χάρη στο άτμισμα, έκοψα το τσιγάρο. Από την άλλη, αν τύχει και βρεθώ με φίλους πάνω από ένα ποτήρι μπίρα, θα καπνίσω μερικά τσιγάρα χάριν τού παλιού καιρού. Διαβάζω για το εμβόλιο για τον πνευμονιόκοκκο. Τι είναι αυτό; Με αφορά;

Γ.Π.: Είστε ακόμη καπνιστής λοιπόν. Όχι μόνο γιατί είναι μικρό το διάστημα της διακοπής και άγνωστο το φορτίο που φέρουν το σώμα σας, οι πνεύμονές σας, τα αγγεία σας, από το κάπνισμα, αλλά και γιατί συνεχίζετε έστω και αυτά τα λίγα τσιγάρα. Η επίδραση του, απλού, ατμίσματος σε χρόνια βάση είναι ακόμη υπό μελέτη, αλλά, το έχουμε ξαναπεί, μετά το πρώτο επιτυχές βήμα της διακοπής του παραδοσιακού τσιγάρου, πρέπει να ακολουθήσει και η διακοπή του ατμίσματος σιγά-σιγά. (Είδατε τι ευγενικά το υπενθυμίζω. Άμα καπνίζατε ακόμη συστηματικά, θα έπαιρνα το λοξό το ύφος τώρα, το «Ακόμη καπνίζεις είπαμε, σαν δεν ντρέπεσαι!», ιδιαίτερα αποτελεσματικό άμα γίνεται δημόσια μάλιστα, να επάγει και ντροπή!) Ως καπνιστής λοιπόν, ναι, έχετε απόλυτη ένδειξη να εμβολιασθείτε για τον πνευμονιόκοκκο.

Κ.Α.: Τι συμβαίνει λοιπόν με αυτό το μικρόβιο; Τι διαφορά έχει; Γιατί τού δίνουμε τόση σημασία;

Γ.Π.: Ο πνευμονιόκοκκος παραδοσιακά αποτελεί το συχνότερο, αλλά και το σοβαρότερο, αίτιο πνευμονίας και μηνιγγίτιδας των ενηλίκων. Και όχι μόνο. Πεθαίνεις από τον πνευμονιόκοκκο. Νοσείς βαριά. Χρειάζεσαι νοσοκομείο. Αλλά πλέον είμαστε ευτυχείς που υπάρχει εμβόλιο. Είναι το πρώτο εμβόλιο που κάνουμε στα παιδιά όταν γεννηθούν. Και είναι ένα εμβόλιο απαραίτητο για συγκεκριμένους ενηλίκους: οι άνω των 65, οι ευπαθείς που αναφέραμε και στη γρίπη, αλλά εδώ οπωσδήποτε και οι καπνιστές.

Κ.Α.: Αφού είναι τόσο καλό αυτό το εμβόλιο, γιατί να μην το κάνουν όλοι για να τελειώνουμε;

Γ.Π.: Επειδή οι νεότερες ηλικίες, που δεν έχουν παράγοντες κινδύνου και δεν καπνίζουν, έχουν πολύ μικρότερες πιθανότητες να νοσήσουν σοβαρά από τον πνευμονιόκοκκο. Πάμε πάλι στα λογιστικά που λέγαμε. Αλλά πρόκειται για ασφαλέστατο εμβόλιο, το πολύ-πολύ να νιώθεις λίγο βαρύ το χέρι σου τις επόμενες ημέρες, οπότε το κάνεις αριστερά, αν είσαι δεξιόχειρας, και αντίστροφα.

Κ.Α.: Πρέπει να το κάνω κάθε χρόνο το εμβόλιο για τον πνευμονιόκοκκο;

Γ.Π.: Καταρχάς υπάρχουν δύο εμβόλια εδώ, που καλύπτουν σχετικά διαφορετικά μέλη της οικογένειας του πνευμονιόκοκκου, και υπάρχει και συγκεκριμένος χρονικός οδηγός για το τι θα κάνει κάποιος: σε γενικές γραμμές, ξεκινάς με το λεγόμενο PCV13 και μπορείς να ακολουθήσεις, μετά από τουλάχιστον έναν χρόνο, με το PPSV23. Δεν τα ξανακάνεις, επανεκτιμάς με τον γιατρό σου την κατάσταση στα 65 σου αν τα έκανες νεότερος. Οι κανόνες αυτοί ενδεχομένως να διαφοροποιηθούν μελλοντικά. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, τους τελευταίους μήνες έγινε αντίστροφη η προτεραιότητα, και το PCV13 προτείνεται πλέον μόνο για περιορισμένο αριθμό ατόμων. Γιατί; Επειδή η επιστήμη πέτυχε κάτι εξαιρετικό: πέτυχε ανοσία αγέλης (που είναι και της μόδας ως όρος), τρόπον τινά, μέσω του εμβολιασμού. Και μάλιστα μέσω του εμβολιασμού των παιδιών, που έτσι δεν γίνονταν φορείς του μικροβίου για να το μεταφέρουν στους παππούδες τους. Πήγε τόσο καλά αυτή η έμμεση επίδραση στις ΗΠΑ, που πλέον δεν κινδυνεύουν τόσο οι ευπαθείς από αυτά τα στελέχη πνευμονιόκοκκου και δεν υπάρχει καν λόγος να εμβολιαστούν οι ηλικιωμένοι για τα στελέχη αυτά, τους καλύπτει ως ομπρέλα ο εμβολιασμός των παιδιών. (Το βλέπω αυτό το κομμάτι, απομονωμένο βέβαια, να χρησιμοποιείται από αντιεμβολιαστές: «Χρησιμοποιούν τα παιδιά μας σαν πειραματόζωα για να μην πεθαίνουν τα γερόντια!» και άλλα τέτοια γραφικά και ανήκουστα. Δεν σώζονται αυτοί οι ελάχιστοι, οι επαγγελματίες του αντιεμβολιαστικού).

Κ.Α.: Ας τους αφήσουμε αυτούς. Οπότε; Είμαι καλυμμένος έτσι, με το εμβόλιο της γρίπης και του πνευμονιόκοκκου; Χρειάζομαι κάτι άλλο;

Γ.Π.: Ναι. Η εμβολιαστική κάλυψη ενός ενηλίκου δεν τελειώνει εδώ, ακόμη κι αν είσαι απολύτως υγιής. Πρέπει, για παράδειγμα, να επαναλαμβάνεις ανά δεκαετία το εμβόλιο για τον τέτανο, ώστε να μπορείς μετά να πατήσεις άφοβα όσες σκουριασμένες πρόκες θέλεις. (Οκέι, αν την πατήσεις την πρόκα, να πας στον γιατρό όμως…) Το εμβόλιο του τετάνου οφείλει να συνδυάζεται με εμβόλιο για τη διφθερίτιδα και τον κοκίτη, έτσι κι αλλιώς πάνε πακέτο από την παιδική ακόμη ηλικία. Τεχνικά μπορεί να μη βρίσκεις τον τριπλό αυτό συνδυασμό, και να χρειαστεί να κάνεις τετραπλό (που έχει και αναμνηστική δόση πολιομυελίτιδας). Μια φορά στα δέκα χρόνια, το σημειώνεις. Αν όμως δεν θυμάσαι πότε έκανες και αν έκανες στην παιδική και εφηβική σου ηλικία τέτοιο εμβόλιο, πρέπει να προγραμματίσεις με τον γιατρό σου μια επαναλαμβανόμενη, κατά περίπτωση δοσολογία — υπάρχουν επίσημες οδηγίες.

Κ.Α.: Υπάρχει δηλαδή ακόμη διφθερίτιδα και κοκίτης για να κινδυνεύω;

Γ.Π.: Υπάρχει, λέει… Ναι, η διφθερίτιδα είναι σπάνια και συνήθως εισαγόμενη στην Ευρώπη, αλλά για τον κοκίτη, την τελευταία φορά που μετρήσαμε, το 2017, είχαμε πάνω από 40.000 περιστατικά στην Ευρώπη, και ο κίνδυνος είναι πως ένα περιστατικό ενηλίκου μπορεί να περάσει, με τραγικές συνέπειες, σε ένα βρέφος που είναι ακόμη ανεμβολίαστο. Τείχος χτίζουμε λοιπόν, ομαδικά, με τον επαναληπτικό εμβολιασμό. Θυμίζω την ιστορία με την ιλαρά, τα θύματα που υπήρξαν και στην Ελλάδα, και την ανάγκη εκτίμησης κάθε νέου ενήλικα (μικρότερου από εμένα δηλαδή, βασικά γεννημένου μετά το 1970) για την πιθανότητα αναμνηστικού εμβολιασμού (καλύπτει και ερυθρά και παρωτίτιδα).

Κ.Α.: Γιά να ρωτήσω κάτι βασικό: μπορώ να τα κάνω όλα μαζί αυτά; Και επίσης, πρέπει τώρα αυτά τα εμβόλια να τα επαναλαμβάνω κάθε Σεπτέμβριο;

Γ.Π.: Κάποια εμβόλια, όπως είπαμε, είναι ήδη τριπλής ή τετραπλής ταυτόχρονης στόχευσης, αποδεδειγμένα αποτελεσματικής. Πολλοί κάνουν ταυτόχρονα εμβόλιο γρίπης και πνευμονιόκοκκου. Από την άλλη, δεν είναι απαραίτητο να πέφτει το ένα εμβόλιο πάνω στο άλλο — πέραν της γρίπης, τα υπόλοιπα δεν έχουν εποχικότητα. Έτσι, όλα τα άλλα μπορούν να γίνουν και τον Αύγουστο και τον Απρίλιο, δεν έχει διαφορά. Της γρίπης όμως πρέπει να γίνει μέσα στον Οκτώβριο ιδανικά, αλλά και ο Νοέμβριος δεν θα μας πειράξει, τα τελευταία χρόνια αργεί η γρίπη να εμφανιστεί στη χώρα μας, μετά τα μέσα Δεκέμβρη τη βλέπουμε.

Κ.Α.: Καλώς. Και από παρενέργειες; Τι να περιμένω;

Γ.Π.: Τοπικούς ερεθισμούς, ή ίσως κάποιον πυρετό ήπιο, και λίγη κούραση, λίγες ημέρες μετά το αντιγριπικό, όχι κάτι που θα προβληματίσει. Όλα τα εμβόλια που κυκλοφορούν έχουν περάσει από μακρές ελεγκτικές δοκιμασίες, και ταυτόχρονα έχουν χρησιμοποιηθεί με ασφάλεια σε εκατομμύρια ανθρώπους. Υπάρχουν εξαιρετικά σπάνιες παρενέργειες; Υπάρχουν. Και ειδικές υποκατηγορίες κινδύνων υπάρχουν, αν π.χ. κάνετε εμβόλιο ανεμοβλογιάς και έχετε στον στενό σας κύκλο άτομο που κάνει χημειοθεραπείες, θέλει λίγο προσοχή και σχεδιασμό πάντα. Είναι σπανιότερες όμως όλες αυτές οι παράξενες υποπεριπτώσεις, της πιθανότητας να νοσήσετε από πνευμονιόκοκκο, να πατήσετε σκουριασμένη πρόκα, ακόμη και του να έρθετε σε επαφή με στελέχη κοκίτη.

Κ.Α.: Πού θα τα κάνω τα εμβόλια; Στο φαρμακείο της γειτονιάς μου; Πρέπει να πάω στο νοσοκομείο; Ειλικρινά, δεν έχω χρόνο.

Γ.Π.: Μόνο στο νοσοκομείο δεν πρέπει να πάτε. Θα φορτώσετε με περιττά καθήκοντα ένα ήδη επιβαρυμένο σύστημα υγείας, είμαστε και σε παράξενη εποχή. Αλλά χρόνο για την υγεία σας να αποκτήσετε. Ο προσωπικός σας γιατρός μπορεί να σας εμβολιάσει σε ελάχιστο χρόνο — αφορμή να εκτιμήσει και την κατάστασή σας, να σας υπενθυμίσει να κόψετε το κάπνισμα, έστω και αυτά τα λίγα, να σας επιβραβεύσει που περπατάτε, να δει μέσω εξετάσεων αν μπορείτε να τρώτε τρία πιτόγυρα το βράδυ χωρίς φόβο, να σας προγραμματίσει άλλους προληπτικούς ελέγχους που έρχονται με τα χρόνια. Εκεί ανήκει και ο εμβολιασμός άλλωστε, στην πρόληψη. Παραδοσιακά, ο εμβολιασμός μπορεί να γίνει και από τον φαρμακοποιό της γειτονιάς σας, και ο ρόλος του στην εμβολιαστική κάλυψη της κοινότητας δεν μπορεί να παραμελείται.

Κ.Α.: Τα καλύπτει όλα αυτά τα εμβόλια κάποιο ταμείο; Εάν όχι, ή αν δεν έχω ταμείο, πόσο κάνουν πάνω-κάτω;

Γ.Π.: Τα εμβόλια καλύπτονται ανεξαρτήτως αν έχετε ταμείο ή όχι, όπως και όλα τα φάρμακα, αν ανήκετε σε κάποια ομάδα για την οποία το κράτος προτείνει τον εμβολιασμό — όπως τα είπαμε πιο πάνω. Κοινώς, αν θέλετε να κάνετε εμβόλιο γρίπης αλλά είστε ένας υγιέστατος σαραντάρης, θα το πληρώσετε.

Κ.Α.: Υπάρχουν κατηγορίες πολιτών που πρέπει να προφυλάσσονται με εμβολιασμό από άλλες ασθένειες;

Γ.Π.: Ατέλειωτες, γι’ αυτό σημειώνω πως ο καθένας θα πρέπει να επανανακαλύψει εκείνο το βιβλιαράκι εμβολιασμών της παιδικής του ηλικίας, για να εκτιμήσει με τον γιατρό του τις ανάγκες του. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι χωρίς σπλήνα πρέπει να κάνουν συγκεκριμένο πρόγραμμα εμβολιασμών (αυτό είναι και από τα πλέον γνωστά προγράμματα και περιλαμβάνει και μηνιγγιτιδόκοκκο, και αιμόφιλο). Οι έγκυες, πάλι, έχουν συγκεκριμένα εμβόλια να επαναλάβουν, το σύνθετο τριπλό αντιτετανικό για παράδειγμα πρέπει να γίνεται σε κάθε κύηση ανεξάρτητα αν έγινε πριν λίγους μήνες ξανά. Οι σεξουαλικές συνήθειες του ατόμου επηρεάζουν την ανάγκη συγκεκριμένων εμβολιασμών, όπως για τον HPV, το ιό των θηλωμάτων (περισσότερο γνωστού ως ιού του καρκίνου του τραχήλου). Άνθρωποι με χρόνιες ηπατοπάθειες πρέπει οπωσδήποτε να εμβολιαστούν για ιογενείς ηπατίτιδες Α και Β. Για την ηπατίτιδα Α όμως πρέπει να εμβολιάζονται και άτομα που εργάζονται με πειραματόζωα, αλλά και εργαζόμενοι της βιομηχανίας τροφίμων. Για την ηπατίτιδα Β, από την άλλη, πρέπει να εμβολιάζονται και οι διαβητικοί — πόσοι το κάνουν άραγε; Ορισμένοι νέοι ενήλικες ενδέχεται να πρέπει να εμβολιαστούν για ανεμοβλογιά. Άλλοι νέοι ενήλικες ή άτομα που λαμβάνουν συγκεκριμένες θεραπείες πρέπει να εμβολιάζονται ξανά, ή de novo, για στελέχη μηνιγγιτιδόκοκκου.

Κ.Α.: Μάλιστα. Για να τελειώσουμε, γιατρέ, και αφού σάς ευχαριστήσω: κάτι άλλο που πρέπει να ξέρουμε για τα εμβόλια;

Γ.Π.: Είναι ασφαλή. Προλαμβάνουν. Γίνονται για εσάς και για την κοινότητα. Αλλά είναι και μια δυναμική διαδικασία. Οι ανάγκες εμβολιαστικής σας κάλυψης σε έναν χρόνο ενδέχεται να είναι πολύ διαφορετικές από αυτές που είναι σήμερα. Το βιβλιαράκι εμβολίων της παιδικής σας ηλικίας λοιπόν, ή ένα νεότερο ενημερωμένο σχολαστικά από τον γιατρό σας, μπορεί να λειτουργεί σαν τόμος υγείας. Όχι ο μοναδικός, αλλά απαραίτητος.

[ O Γιώργος Παππάς είναι παθολόγος, ερευνητής για τα επιδημιολογικά των λοιμώξεων. Eικ.: Carlos Antonio Rancaño, Vaccine or: The Cootie Shot (2020) ].