South of no north

Από τους σχεδόν έξι χιλιάδες ΟΤΑ της Ελλάδας, απέμειναν σήμερα λίγο πάνω από τριακόσιοι δήμοι, χάρη στα διαδοχικά σχέδια με τα ονόματα του Καποδίστρια και του Καλλικράτη. Αυτή η πορεία εξορθολογισμού δεν είναι αυτονόητη σε όλο τον κόσμο και σίγουρα όχι στο σύνολο της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Η Κροατία, για παράδειγμα, διατηρεί ένα σύστημα με πάνω από πεντακόσιους ΟΤΑ (σε δύο επίπεδα, όπως περίπου το παλιό ελληνικό των δήμων και κοινοτήτων), ενώ αντίστροφη πορεία από αυτή της Ελλάδας έχει ακολουθήσει η Βοσνία. Πριν τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας είχε 109 δήμους. Σήμερα έχει 143. Ο αριθμός αυξήθηκε λόγω της διχοτόμησης. Όχι μόνο δεν έγινε κάποια συνένωση, αλλά, αντίθετα, τα παλιά τμήματα δήμων που βρέθηκαν σε διαφορετικό τομέα συνέχισαν να υφίστανται ως νέοι δήμοι με προσθήκη ενός προσδιοριστικού επιθέτου. Αρχικά «Σερβικό [Τάδε]» και στη συνέχεια, αφότου δικαστικές αποφάσεις απαγόρευσαν τους εθνοτικούς χαρακτηρισμούς, συνήθως με γεωγραφικό προσδιορισμό.

Το Ντόμποϊ είναι κομβικό σημείο στον ευρωπαϊκό διάδρομο Ε-73, που σταδιακά μετατρέπεται σε αυτοκινητόδρομο για να συνδέσει τη Βουδαπέστη με τις ακτές της Αδριατικής. Όπως συνηθίζεται σε αυτή τη γωνιά του κόσμου, η σήμανση ακόμη και στους κεντρικούς άξονες είναι ελάχιστα εξυπηρετική για τον ξένο διερχόμενο – αλλά ακόμη και για τον προερχόμενο από τον «άλλο» τομέα. Μου προκάλεσε λοιπόν έκπληξη όταν είδα να σημαίνεται αυτή η σερβοβοσνιακή μητρόπολη όσο ακόμη οδηγούσα στην κροατο-μουσουλμανική «Ομοσπονδία». Σύντομα βρήκα μια πιθανή εξήγηση: το Νότιο όπως και το Ανατολικό Ντόμποϊ είναι χωριστοί δήμοι, εντός της Φεντεράτσια, συνεπώς «επιτρέπεται» να εμφανίζεται στις πινακίδες η πόλη ως απώτατο σημείο της.

Το Σαράγεβο έχει κι αυτό το «κυρίως» και το ανατολικό τμήμα του. Χωρίς να υπάρχει φράγμα σαν αυτό που χαρακτήριζε (ή χαρακτηρίζει: βλέπε Λευκωσία) άλλες διαιρεμένες πρωτεύουσες, η διαφορά των δύο μερών είναι αισθητή. Η καρδιά του Ανατολικού Σαράγεβο βρίσκεται στην περιοχή του παλιού στρατώνα της Λουκαβίτσα. Αναπτύσσεται διαρκώς προς την ύπαιθρο, σε «πρότυπα» νεόδμητα οικοδομικά τετράγωνα, δημιουργώντας —με υπηρεσίες, καταστήματα και άλλες εγκαταστάσεις— μια «νησίδα» αυτάρκειας με αέρα Σερβίας, συμπεριλαμβανομένων των ορθόδοξων εκκλησιών.

Στην κυρίως πόλη του Σαράγεβο και ειδικά στο κέντρο της δεν υπάρχουν μόνο τεμένη. Δίπλα στον ανατολίτικο πυρήνα της Παλιάς Πόλης υπάρχει η εκπληκτική αρχιτεκτονική της νεότερης συνοικίας του 19^ου αιώνα, που συμπεριλαμβάνει τον ρωμαιοκαθολικό καθεδρικό και τη σερβορθόδοξη μητρόπολη, καθώς και τη συναγωγή. Ωστόσο, το παλιό πληθυσμιακό κράμα (με το 10% του πολεοδομικού συγκροτήματος και το 15% του δήμου του Κέντρου να δηλώνουν «Γιουγκοσλάβοι» το 1991) έχει δώσει τη θέση του στη μονοτονία του μουσουλμανο-βοσνιακού στοιχείου, κάτι που βλέπει κανείς έντονα αυτό τον καιρό στα ονόματα υποψηφίων στις αφίσες για τις δημοτικές εκλογές της 15^ης Νοεμβρίου.

Είναι αντρικά πρωτίστως τα ονόματα: μόλις 29 γυναίκες είναι υποψήφιες δήμαρχοι στο σύνολο της χώρας, επί συνόλου 425. Η ανδροκρατία υπάρχει και στα ανώτερα επίπεδα εξουσίας: από τους δέκα πρωθυπουργούς των καντονιών της «Ομοσπονδίας» (κάθε νομός σε αυτό τον τομέα έχει το δικό του σύνταγμα και τη δική του κυβέρνηση και τοπική βουλή!), οι εννέα είναι άνδρες. Το ίδιο συμβαίνει και στο ανώτατο επίπεδο του κράτους, όπου τόσο η τριμελής προεδρία όσο και οι πρωθυπουργίες των «οντοτήτων» (τομέων) κατέχονται σήμερα από άντρες.

Σε αυτό το περιβάλλον, αξίζει να αναφερθεί η σημαντική προσφορά μιας γυναίκας στη λύση ενός «γόρδιου δεσμού». Χάρη στην Ίρμα Μπαράλια, στο Μόσταρ θα διεξαχθούν φέτος εκλογές για πρώτη φορά από το 2008, μετά από παρατεταμένες επιπλοκές στην εφαρμογή ενός (υποτίθεται συμβιβαστικού) εκλογικού συστήματος. Η προσφυγή της κυρίας Μπαράλια στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων —όπου διαμαρτυρήθηκε διότι δεν είχε ως πολίτης του Μόσταρ τη δυνατότητα του εκλέγεσθαι λόγω της εκκρεμότητας— φαίνεται να δίνει μια λύση στο αδιέξοδο, που καλώς εχόντων των πραγμάτων θα επιβεβαιωθεί στις 20 Δεκεμβρίου, ημερομηνία στην οποία θα γίνουν ειδικά σε αυτή την πόλη οι εκλογές.

Η ιδιαίτερη πατρίδα του Ντούσαν Μπάγεβιτς —προπονητή μέχρι νεωτέρας των «Δράκων» της βοσνιακής εθνικής ομάδας ποδοσφαίρου— ήταν ένα από τα πολλά θέατρα μαχών στη δεκαετία του ’90. Πριν λίγες μέρες ήταν η επέτειος της καταστροφής της ιστορικής τοξωτής γέφυρας, που επλήγη στη διάρκεια συγκρούσεων μεταξύ (των μετέπειτα συμμάχων) Κροατών και Μουσουλμάνων, το φθινόπωρο του 1993. Η αποκατάσταση, με διεθνή χρηματοδότηση και εργολήπτη μια τουρκική εταιρία, έγινε τον Ιούλιο του 2004. Την ακριβή ημερομηνία (23 Ιουλίου) τη συνειδητοποίησα μόλις πρόπερσι (2018), καθώς ήταν η μέρα που ο τότε Έλληνας πρωθυπουργός, καλεσμένος στις επετειακές εκδηλώσεις, γύρισε εσπευσμένα λόγω της πυρκαγιάς στο Μάτι. Τον καιρό των εγκαινίων δεν είχα δώσει σημασία: προετοιμαζόμουν για τη γιορτή (και κυρίως την έναρξη λειτουργίας) της δικής μας, σύγχρονης Γέφυρας στο Αντίρριο, που έγινε μια μέρα πριν το ξεκίνημα των θερινών Ολυμπιακών.

Η βοσνιακή πρωτεύουσα διοργάνωσε κι αυτή Ολυμπιακούς, είκοσι χρόνια νωρίτερα από αυτούς που ζήσαμε στην Ελλάδα. Η χειμερινή διοργάνωση του 1984 ήταν ίσως η κορυφαία στιγμή της πόλης που, όπως έγραψε τότε το Newsweek, ήθελε να τη θυμούνται και για άλλους λόγους, πέρα από την αφορμή για το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου το 1914 – με τη δολοφονία του Αυστριακού διαδόχου στις όχθες του Μίλιατσκα. Λίγα μέτρα πιο πέρα από τον τόπο εκείνου του εγκλήματος, στην παλιά αγορά της Μπαστσάρσια, ξεκίνησε το 1992 η σύγχρονη περιπέτεια, με διάφορα επεισόδια που οδήγησαν στη γενικευμένη σύγκρουση και εντέλει τη διχοτόμηση, επισημοποιημένη τριάμισι χρόνια αργότερα με τη συμφωνία του Ντέιτον.

Αν και «τα τσανάκια» χωρίστηκαν με αυστηρότητα, η χώρα σε κάποια πράγματα λειτουργεί ενιαία. Παρόλο που η συντήρηση και λειτουργία των συγκοινωνιακών και άλλων υποδομών είναι διαχωρισμένες ανά τομέα, η κυκλοφορία σού δίνει την αίσθηση ότι βρίσκεσαι σε μια ενιαία χώρα. Οι τομείς δεν έχουν ελεγχόμενα σύνορα. Οι πινακίδες των οχημάτων ακολουθούν ενιαία εθνική και όχι τοπική αρίθμηση — σοφή επιλογή ώστε να αποφεύγονται βανδαλισμοί σε όσα αυτοκίνητα έχουν τις «λάθος πινακίδες στη λάθος περιοχή». Η λέσχη αυτοκινητιστών BIHAMK, που ενημερώνει μεταξύ άλλων για την κίνηση στους δρόμους, καλύπτει επίσης το σύνολο της χώρας. Τέλος, στα σχετικά λίγα χιλιόμετρα αυτοκινητοδρόμων με διόδια (το δίκτυο προς το παρόν περιορίζεται γύρω από το Σαράγεβο και την Μπάνια Λούκα, αλλά επεκτείνεται) η πληρωμή γίνεται όπως και για τα λοιπά προϊόντα και υπηρεσίες με το ίδιο νόμισμα, τον διάδοχο του γερμανικού μάρκου (με σταθερή αξία περίπου μισού ευρώ). Δεν υπάρχει βέβαια «διαλειτουργικότητα» ανάμεσα στα ηλεκτρονικά διόδια των δύο τομέων — αλλά ας μην περιμένουμε θαύματα, όταν αυτή ακόμη και στην ενιαία Ελλάδα χρειάστηκε σχεδόν δύο δεκαετίες για να εφαρμοστεί.

Και με δύο τροχούς, αλλά ακόμη καλύτερα με τέσσερις και με χιονολάστιχα (σε αυτή την ορεινή χώρα με τους βαρείς χειμώνες), μπορείς να πας σε όλα τα σημεία του ορίζοντα, σε πλαγιές και κοιλάδες, ακόμη και στα είκοσι ολόκληρα χιλιόμετρα της ακτογραμμής. Σε ένα από τα λεκανοπέδια της Ερζεγοβίνης (νότιου τμήματος της χώρας), σε υψόμετρο πάνω από οχτακόσια μέτρα, βρίσκεται το Ανατολικό Μόσταρ, το παλιό κομμάτι του ενιαίου δήμου και νυν τμήμα της «Σερβικής Δημοκρατίας», με έδρα τον οικισμό Ζιέμλιε και πληθυσμό 257 κατοίκων. Σε αντίθεση με το κυρίως Μόσταρ —του ποταμού Νέρετβα, του κρασιού ζίλαβκα και των εκατό χιλιάδων κατοίκων—, το άσημο ορεινό χωριό εκλέγει κανονικά και ανελλιπώς τον δικό του δήμαρχο.