Ο άνθρωπος ο διαμεσολαβητής

Αυτό το εξάμηνο διαβάζουμε με τις φοιτήτριες και τους φοιτητές μου μία συλλογή αποφθεγμάτων της Γαλλίδας φιλοσόφου Simone Weil με τίτλο Η Βαρύτητα και η Χάρις (La pesanteur et la grâce) που εκδόθηκε μετά θάνατον το 1947 (πέθανε το 1943). Είναι αρκετά δυσνόητα κείμενα που στρέφονται γύρω από τη σχέση του ανθρώπου με την πεπερασμένη ύπαρξή του και τη συνθήκη αυτής της ύπαρξης, τον Θεό-Δημιουργό. Σε ένα από αυτά τα αποφθέγματα, μας λέει η Weil:

Έχουμε τη δυνατότητα να είμαστε οι διαμεσολαβητές ανάμεσα στον Θεό και εκείνο το κομμάτι της Δημιουργίας που μας έχει εμπιστευθεί.

Το έργο της Simone Weil περιέχει πολλούς γρίφους, αλληγορίες και παρομοιώσεις. Όμως αυτή η πρόταση δεν είναι μόνο αινιγματική, είναι και παράδοξη. Πώς είναι δυνατόν να χρειάζεται ο Θεός, ο εξ ορισμού Δημιουργός των πάντων, έναν διαμεσολαβητή για να έχει πρόσβαση σε ένα κομμάτι της Δημιουργίας Του; Και τι είναι αυτό το κομμάτι που μας έχει εμπιστευθεί;

Πολλές παράδοξες προτάσεις παύουν να είναι παράδοξες αν διαβαστούν «ανάποδα», κάτι που στην περίπτωσή μας σημαίνει ότι δεν είναι ο Θεός αυτός που έχει ανάγκη έναν διαμεσολαβητή αλλά «το κομμάτι της Δημιουργίας που μας έχει εμπιστευθεί». Αλλά και πάλι, θα ρωτήσει κανείς, ποιο είναι αυτό το κομμάτι της δημιουργίας που μας έχει εμπιστευθεί ο Θεός και γιατί χρειάζεται τον άνθρωπο σαν διαμεσολαβητή; Η απάντηση βρίσκεται στην εντολή που έδωσε ο Θεός στον Αδάμ και την Εύα:

αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ πληρώσατε τὴν γῆν καὶ κατακυριεύσατε αὐτῆς.

Το κομμάτι της Δημιουργίας που ο Θεός εμπιστεύθηκε στον άνθρωπο είναι η ολότητα της γήινης ζωής, τα φυτά, τα ζώα και τα πτηνά, και κατ’ επέκτασιν και οι φυσικές προϋποθέσεις που επιτρέπουν την ύπαρξή τους – γη, βουνά, πεδιάδες, θάλασσες, ποτάμια και αέρας.

Ο άνθρωπος μπορεί να ερμηνεύσει αυτή την εντολή δίκην εν λευκώ εξουσιοδοτήσεως για να χρησιμοποιήσει το νερό, τον αέρα, το χώμα και τη ζωή του πλανήτη σαν απλή πρώτη ύλη για να οικοδομήσει έναν κόσμο κομμένο και ραμμένο στα μέτρα του. Μπορεί όμως και να την ερμηνεύσει σαν μια ένδειξη εμπιστοσύνης εκ μέρους του Θεού, και σαν αναγνώριση της υποχρέωσης του ανθρώπου να αναλάβει τον ρόλο του επόπτη και του διατηρητή αυτού του κομματιού της Δημιουργίας που ο Θεός του εμπιστεύθηκε. Είναι μια υποχρέωση που συμπεριλαμβάνει την εξερεύνηση του φυσικού περιβάλλοντος με σκοπό την κατανόηση της δομής του και του τρόπου με τον οποίο τα διάφορα μέρη του συνυπάρχουν και συνεργάζονται ώστε να διατηρείται η ποικιλία και η συνέχεια της ζωής στον πλανήτη. Με τη δύναμη του νου του, ο άνθρωπος είναι σε θέση να κατανοήσει την ουσία των πραγμάτων –έμβιων και μη– και να τα βοηθήσει να τελειοποιηθούν, όπως τελειοποιείται και ο ίδιος.

Η ανθρώπινη κατανοητική δράση απέναντι στη φύση είναι αυτό που ονομάζουμε επιστήμη. Η επιστήμη δεν είναι μια απλή τεχνική επιβίωσης του ανθρώπου ενάντια στο φυσικό περιβάλλον, αλλά το μέσον με το οποίο η φύση αποκτά επίγνωση του εαυτού της. Προφανώς ο άνθρωπος σαν μέρος της φύσης αποκτά και αυτός καλύτερη επίγνωση του εαυτού του διαμέσου της επιστήμης. Και έτσι η τιθάσευση των τυφλών δυνάμεων της φύσης διαμέσου της επιστήμης είναι ταυτόχρονα και η αυτοτιθάσευση του ανθρώπου, ο έλεγχος του νου επάνω στα ένστικτα και τα πάθη.

Με τη δύναμη του νου του λοιπόν, ο άνθρωπος δίνει τη δυνατότητα στη φύση, στο κομμάτι της Δημιουργίας που ο Θεός τού εμπιστεύθηκε, να επανασυνδεθεί με τον Θεό και, όπως θα έλεγε ο Χέγκελ, να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στην υλική της ύπαρξη και την ιδέα της. Αλλά γιατί έχει ο άνθρωπος τη δυνατότητα να γίνει ο διαμεσολαβητής ανάμεσα στη φύση και τον Θεό και δεν συμβαίνει αυτό νομοτελειακά; Η απάντηση βρίσκεται στην ανθρώπινη ελευθερία. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο κομμάτι της φύσης, είναι εκείνο το κομμάτι της φύσης που δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού. Αυτό που τον συνδέει με τον Θεό είναι η απόλυτη αυτοδιάθεση, η ελευθερία να χρησιμοποιήσει τις δυνάμεις του όπως αυτός νομίζει ότι είναι σωστό.

Η ορθή χρήση του νου, η επιστήμη, οδηγεί στην τελειοποίηση και της φύσης και του ανθρώπου – στην εκπλήρωση της «Θείας θέλησης». Η δε μη ορθή χρήση του στον τεχνολογικό εξουσιασμό της φύσης, αλλά και της ανθρώπινης ζωής, και τελικά στην ανάλωσή της σε ένα ατέρμονο κυνήγι ανέφικτων στόχων.

Είναι γνωστός ο αυτάρεσκος χαρακτηρισμός του ανθρώπου ως «Κορωνίδας της Δημιουργίας». Αυτοί που τον χρησιμοποιούν για να θεμελιώσουν το απόλυτο δικαίωμα εξουσιασμού της φύσης από τον άνθρωπο παραβλέπουν ότι η κορόνα, το στέμμα του μονάρχη, είναι μόνο το σύμβολο της εξουσίας του. [

Vincent van Gogh, Έναστρη νύχτα (1889, λεπτ.) ].