Ο χορός του θανάτου

Στον προβηγκικό «Χρυσό Θρύλο» του Jacobus de Voragine, του 13ου αιώνα, ένας ερημίτης, ο Βαρλαάμ, διηγείται στον νέο Ιωάσαφ μια παραβολή. Ένας άντρας, λέει, πετώντας επάνω σε μονόκερο, έπεσε σε ένα γκρεμό και, για να σωθεί, πιάστηκε από ένα δέντρο. Όταν κοίταξε κάτω, είδε δυο ποντίκια να ροκανίζουν το δέντρο και κατατρόμαξε, όμως στη συνέχεια, παρατηρώντας το μέλι που κυλούσε στα κλαδιά του δέντρου από μια διπλανή κυψέλη άγριων μελισσών, ξέχασε τον κίνδυνο. Στην ανθρώπινη πορεία, ζωή και θάνατος μπορεί να συνυπάρξουν την ίδια στιγμή. Και στο έργο του, «Metaphysics of Death» ο Georg Simmel θεωρεί ότι ο θάνατος δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν μια δύναμη που απειλεί τη ζωή. Αντίθετα, είναι εμμενές στοιχείο στη ζωή και διαπλέκεται με αυτή από τη στιγμή που ένα ον γεννιέται. 

Φόβος και τρόμος αυτές τις ημέρες εν αναμονή του Halloween. Όχι βεβαίως γιατί πιστεύω σε ιστορίες με μάγισσες και ξωτικά, ζωντανούς-νεκρούς και δράκους, αλλά γιατί έχω την εμπειρία της Αποκριάς. Από μικρό παιδί δεν μου άρεσε αυτή η γιορτή. Δεν μασκαρευόμουν. Κι όσο μεγάλωνα, τόσο περισσότερο αδυνατούσα να αντιληφθώ το νόημά της: ίσως οι πλαστικές, ετοιματζίδικες στολές να μου φαίνονταν μίζερες, με τη μυρωδιά και την αίσθηση του PVC να σε πνίγει, ίσως το καφριλίκι —ναι, έτσι ακριβώς όπως το γράφω— που δικαιολογείται λόγω του διονυσιακού και καλά ξεφαντώματος, ίσως η βαριά μυρωδιά του ψημένου κρέατος που κατακλύζει την πόλη την Τσικνοπέμπτη… τι να πω; Σίγουρα πάντως είναι μία γιορτή που δεν μου είναι ευχάριστη. 

Το Halloween διαφέρει. Είναι πιο μυστικιστική, πιο μεταφυσική γιορτή. Αυτήν την ημέρα οι ψυχές των νεκρών μπορούν να περάσουν στον δικό μας κόσμο. Αν και ειδωλολατρική εορτή, που χάνεται στις κέλτικες παραδόσεις, αγκαλιάστηκε από τον χριστιανικό κόσμο. Στη Γαλλία, και κυρίως στη Βρετάνη, αλλά και στην Πολωνία, την ημέρα των Αγίων Πάντων (Toussaint) ο κόσμος μετά την εκκλησία πηγαίνει στα νεκροταφεία για να βρεθεί με τους προγόνους του. Γεμίζουν τα κοιμητήρια με χρυσάνθεμα. Στο Μεξικό, την Ημέρα των Νεκρών (Día de los Muertos), που έχει αζτέκικη καταγωγή, στα νεκροταφεία στήνεται μια γιορτή με μαριάτσι, με γλυκά και με τραγούδια. Εδώ, στην All Hallows Day τα παιδιά μεταμφιέζονται και πηγαίνουν από σπίτι σε σπίτι για το γνωστό trick or treat, ενώ χαραγμένες κολοκύθες με αναμμένα κεριά στο εσωτερικό τους στολίζουν τα σπίτια. Και οι ενήλικοι μεταμφιέζονται, αλλά επιλέγουν στολές που φτιάχνουν οι ίδιοι. Το θέμα τους είναι πιο σκοτεινό, πιο μακάβριο, και κάποιες μεταμφιέσεις είναι πραγματικά έργα τέχνης: αυτοδίδακτοι make-up artists, μετατρέπουν το πρόσωπο και το σώμα τους σε καμβά και, με τη βοήθεια του μακιγιάζ, μεταμορφώνονται σε φανταστικά και τρομακτικά όντα. 

Κατά τον 12ο και 13ο αιώνα ο θάνατος πήρε τη μορφή σκελετού. Εκείνη την εποχή στην Ευρώπη, και κυρίως στη νότια Ιταλία, υπήρχαν συγκρούσεις ανάμεσα στην κοσμική και την εκκλησιαστική εξουσία, επιδημίες και πόλεμοι. Η σκέψη του θανάτου ήταν διαδεδομένη, και ο ίδιος ο θάνατος ήταν κάτι συνηθισμένο, μέρος της καθημερινότητας. Το σύμπτωμα αυτής της μεγάλης κρίσης και αναταραχής ήταν ο μεγάλος τρόμος να μετατραπεί σε μεγάλη χαρά. Από αυτά τα στοιχεία εμπνεύστηκε και ξεκίνησε ο «Χορός του Θανάτου». Ο Χορός του Θανάτου, για πολλούς μακάβριο θέαμα, είναι ένα θέμα κατά βάση σαρκαστικό· μια εκτόνωση του καταπιεσμένου λαού για τη φεουδαρχική τυραννία —σε αυτές τις αναπαραστάσεις λοιδορείται ακόμη και ο Ποντίφικας— και ένας χλευασμός της θνητότητας του ανθρώπου. Εφόσον δεν μπορεί κάνεις μας να γλιτώσει τον θάνατο, ας τον ξορκίσουμε περνώντας καλά με αυτούς που μας αγαπούν, με τους αγνώστους που μας χαμογέλασαν και —ποιος μπορεί τάχα να ξέρει;— με τους νέους φίλους που είναι να ’ρθουν. 

Πέρασα όμορφα στο πρώτο μου Halloween· χόρεψα κι εγώ όπως στον Μακάβριο Χορό του κλασικού αριστουργήματος της Disney: σε ένα σκοτεινό, ρυθμικό βαλς με το θέμα στο ξυλόφωνο.