Ο μεγάλος θυμός

Για αρκετά χρόνια διατηρούσα τη συνήθεια να αγοράζω παραμύθια. Όταν εργαζόμουν σε ένα γραφείο που στεγαζόταν στον Πύργο Αθηνών, υπήρχε ακόμη ο «Ελευθερουδάκης» στο ισόγειο. Από εκεί μόνο, είχα πάρει καμιά πενηνταριά παραμύθια, ελληνικά και ξένα. Πριν από δύο μήνες, μετακόμισα από το σπίτι όπου έμενα τα τελευταία χρόνια και τα δώρισα όλα στον ανιψιό μου τον Αχιλλέα. Το αγαπημένο του είναι ένα παραμύθι που διαπραγματεύεται το συναίσθημα του θυμού. Έτσι, κάθε μεσημέρι πριν πάει για ύπνο, παρακαλά τη μητέρα μου, «Γιαγιά, θα μου διαβάσεις τη μεγάλη θυμάρα;»  Τις περισσότερες φορές, η τελευταία παράγραφος του παραμυθιού βρίσκει τον Αχιλλέα νικημένο από τον Μορφέα. Άλλες πάλι, προσπαθεί με πολύ παραστατικό τρόπο, όρθιος πάνω στο κρεβάτι, να εξηγήσει στη γιαγιά του πόσο πολύ και για ποιους λόγους είναι θυμωμένος. Σε κάθε περίπτωση, η διαδικασία αυτή τον βοηθά να ανακουφιστεί και να ξεπεράσει μια δύσκολη φάση που περνά.

Πριν από λίγες ημέρες, στο πλαίσιο μιας ημερίδας που διοργανώθηκε από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Πατρών, βρέθηκα γύρω από ένα τραπέζι μαζί με άλλους (ασθενείς, επαγγελματίες υγείας, μεταπτυχιακούς φοιτητές) να συζητάμε για τις εμπειρίες μας από το Εθνικό Σύστημα Υγείας. Τα συμπεράσματα; Όλοι είχαν πολύ θυμό: για το ΕΣΥ, για την κυβέρνηση, για τον συνάδελφο, για τον ασθενή. Για μερικά λεπτά, έμοιαζε σαν ένα πέπλο τοξικότητας να είχε καλύψει την αίθουσα, λες και είχαμε παραδοθεί στην αδάμαστη φύση του θυμού. Λες και ο θυμός μάς είχε εξολοθρεύσει, μας είχε νικήσει, ώσπου με την παρότρυνση κάποιων αναγκαστήκαμε να σκεφτούμε, «Και τώρα, τι;»

Δεν ήμασταν πέντε χρονών όπως ο Αχιλλέας, αλλά ακολουθήσαμε μία παρόμοια διαδικασία. Την αφήγηση του καθενός υποδέχτηκαν αυτιά διατεθειμένα να ακούσουν, και ένας νους ικανός να σκεφτεί και να «μεταβολίσει» τα λεχθέντα. Έτσι, μπορέσαμε να οδηγηθούμε στη διερεύνηση πιθανών λύσεων. Όπως συνηθίζεται στην Προαγωγή Υγείας, προτάθηκαν δράσεις που αφορούσαν το ατομικό επίπεδο (πράγματα δηλαδή που μπορεί να κάνει κάποιος μόνος του), το διαπροσωπικό και το συστημικό. Κοινή συνισταμένη: χρειάζεται κάποιος που να νοιάζεται για να επέλθει μία αλλαγή. Αυτός που νοιάζεται με γνήσιο τρόπο μπορεί να ακούει πραγματικά, να προσλαμβάνει την τοξικότητα του Άλλου, να τη μεταβολίζει και να την επιστρέφει σαν τροφή για σκέψη.

Μια τέτοια λειτουργία θα μπορούσε να αποβεί χρήσιμη και σε πολιτικό επίπεδο. Βασική προϋπόθεση βέβαια είναι να διαθέτουν την ανάλογη στόφα τα «κρίσιμα πρόσωπα».

Ο θυμός είναι ένα συναίσθημα που κινητοποιεί τον άνθρωπο είτε προς τη δημιουργικότητα είτε προς την καταστροφικότητα. Για να αποβεί δημιουργικός, θα πρέπει να μπορούμε να τον διεργαστούμε και να κατανοήσουμε βαθιά την πηγή που τον προκαλεί, να την αποδεχτούμε πλήρως, σχεδόν να την αγαπήσουμε. Στη δεύτερη περίπτωση, ο θυμός μπορεί να οδηγήσει σε μία άκρατη επιθυμία για εκδίκηση. Τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος, τιμωρώντας τον Άλλο, να τιμωρούμε συνάμα και τον εαυτό μας. Το όριο του εαυτού με την εξωτερική πραγματικότητα συγχέεται, και ο ψυχισμός υποτάσσεται στον κανόνα των «συγκοινωνούντων δοχείων». Το σώμα του Άλλου, εκείνου που εκδικούμαι, είναι και δικό μου. Η τοξικότητα του θυμού μάς «δένει», όπως τα «δεσμά» της αγάπης — τόσο ισχυρά. Ακραία αλλά χαρακτηριστική περίπτωση είναι οι ασθενείς με σοβαρές ψυχιατρικές διαταραχές που επιλέγουν την αυτοκτονία σαν έναν τρόπο να εκδικηθούν άλλους με τους οποίους είχαν συνδεθεί στενά, αλλά που η σχέση τους τραυματίστηκε και γέννησε μίσος. Το τίμημα είναι μεν η ίδια τους η ζωή, αλλά ο στόχος «επιτυγχάνεται»: οι Άλλοι πληγώνονται ανεπανόρθωτα. Ένα πιο ήπιο παράδειγμα είναι να επιλέγει κάποιος να ψηφίσει τον τάδε ή τον δείνα, όχι για να εξασφαλίσει το δικό του καλό, αλλά για να εκδικηθεί.

Στο διάλειμμα της ημερίδας, συνάντησα αρκετούς φοιτητές με τους οποίους είχα την τύχη να συνεργαστώ σε κάποια μαθήματα κατά τους προηγούμενους μήνες. Τότε οι περισσότεροι ήταν θυμωμένοι και αισθάνονταν αρκετά «αδύναμοι» ώστε να επηρεάσουν τις εξελίξεις. Μερικούς μήνες μετά, τους βρήκα γεμάτους όρεξη και πάθος για δουλειά. Πολλοί είχαν ήδη καταφέρει —χωρίς πόρους— να επιφέρουν σημαντικές αλλαγές στην κοινότητά τους. Άλλοι σχεδίαζαν τις παρεμβάσεις που θα έκαναν το επόμενο διάστημα. Τα προβλήματα ήταν πια σύμμαχός τους και ο θυμός κινητήρια δύναμη για δημιουργικότητα.

Έφυγα χαρούμενη από την Πάτρα.

Στον δρόμο της επιστροφής σκεφτόμουν πως, πολλές φορές, αρκεί μια ευκαιρία από τον κατάλληλο άνθρωπο, την κατάλληλη στιγμή, για να διαψευστεί το πεπρωμένο. Το ξέρω. Το είδα. Το βλέπω. Μπορεί να συμβεί.

[ Εικονογράφηση: Ιερώνυμος Μπος (1450-1516): Ο Κήπος των Επίγειων Απολαύσεων. Λεπτομέρεια τρίπτυχου από την «Κόλαση» ].