Δύο συμβάντα στο πέρασμα του χρόνου

«Όταν δεν με ρωτούν γι’ αυτόν, ξέρω τι είναι χρόνος», έλεγε κάποτε ο Άγιος Αυγουστίνος· «όταν με ρωτούν, δεν ξέρω. Γιατί αναρωτιέμαι». 

Γιόρτασα την Πρωτοχρονιά μου εδώ στην Ουάσινγκτον πρώτη του Ιανουαρίου, κανονικά, και ο γείτονάς μου, ο Άιζακ, ένθρησκος Εβραίος, την είχε ήδη γιορτάσει τον Σεπτέμβριο. Από την άλλη, παρατηρώντας τους ανθρώπους να κάνουν πατινάζ στο παγοδρόμιο στους κήπους της Εθνικής Γλυπτοθήκης, έτσι ένιωσα ότι κύλησε και το 2015 για μένα: κυκλικά και προσπαθώντας να ισορροπήσω πάνω στον πάγο· να μην πέσω, να μην πέσω και γκρεμιστώ.  

Ο χρόνος τελικά αποτελεί έννοια, δηλαδή διανοητικό κατασκεύασμα των ανθρώπων. Η λειτουργία του χρόνου, η χρονική ρύθμιση των ανθρώπων δηλαδή, αλλάζει ανά εποχή, κοινωνία και πολιτισμό. Παράλληλα όμως αλλάζει και ο τρόπος που προσλαμβάνουμε τον χρόνο και τον βιώνουμε στη ζωή μας. Άλλοτε ως στιγμιαίο και ασυνεχή, άλλοτε ως κυκλικά επαναλαμβανόμενο, άλλοτε ως συνεχή και ευθύγραμμα κινούμενο — οι ευχάριστες στιγμές μένουν μόνο στιγμές και η αγωνία διαρκεί αιώνες.

Παρόλο που καμία από τις αισθήσεις μας δεν συλλαμβάνει τον χρόνο άμεσα αλλά μόνο έμμεσα (τον χειμώνα κρυώνω, το καλοκαίρι ζεσταίνομαι, παρατηρώ τις αλλαγές του προσώπου μου στον καθρέφτη), μιλάμε συνεχώς γι’ αυτόν. Τον γιορτάζουμε ακόμη, και τον γιορτάζουμε μεγαλοπρεπώς. Από όσο ξέρω, δεν υπάρχει θρησκεία και πολιτισμός που να μη γιορτάζει τον χρόνο: την αρχή του χρόνου, την αρχή της ενηλικίωσης, την αρχή της γέννησης, την αρχή του θανάτου και τη μετάβαση σε κάτι άλλο.

Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Norbert Elias, ο χρόνος ως προϊόν των ανθρώπων μεταφέρεται από γενιά σε γενιά καθώς η μία διδάσκει τη σημασία και τη χρήση του στην επόμενη. Κάθε άνθρωπος μαθαίνει εμπειρικά να αντιλαμβάνεται τον χρόνο στη μορφή που έχει στην εποχή του. Η μορφή αυτής της έννοιας αλλάζει ανά εποχή και κοινωνία, και μαζί αλλάζουν και οι συνέπειες που έχει ο χρόνος στην κοινωνική οργάνωση των ανθρώπων. Κάθε μεμονωμένος άνθρωπος δεν επινοεί την έννοια του χρόνου εκ νέου, ανάλογα με το πώς νιώθει —άλλοτε ο χρόνος παγώνει, άλλοτε κυλά σαν νερό—, απλώς επαυξάνει και εμπλουτίζει τα γνωστικά του αποθέματα. Η ατομική του δράση δεν επηρεάζει την εξελικτική πορεία της έννοιας άμεσα· μόνο έμμεσα: μέσω των κοινωνιών. Σημαντικό στοιχείο η έννοια του χρόνου για τον ανθρώπινο πολιτισμό, και όταν μιλάμε για χρόνο το μυαλό μας πηγαίνει κατευθείαν σε ρολόγια, ηλιακά ή σύγχρονα, σε ημερολόγια (Μάγιας, Ιουλιανό ή Γρηγοριανό), σε κλεψύδρες και υπολογιστές. Όλα αυτά όμως δεν μετράνε και δεν δείχνουν τον χρόνο αλλά τη διάρκεια, δηλαδή τη χρονική απόσταση ανάμεσα σε δύο συμβάντα, ή τον ρυθμό κίνησης, δηλαδή τη σχέση της ταχύτητας προς την απόσταση που διανύεται. Όλα αυτά τα όργανα χρησιμοποιούνται ως πλαίσιο αναφοράς. 

Αφού λοιπόν σύμφωνα με τον Elias τα ρολόγια μετρούν τη διάρκεια ανάμεσα σε δύο συμβάντα, εγώ κρατώ δύο: την Παρασκευή που ανακοινώθηκε το δημοψήφισμα, και εξαιτίας αυτού επιβλήθηκαν οι περιορισμοί κίνησης κεφαλαίων στις τράπεζες, και την ημέρα που έφυγα, πρώτη Αυγούστου. Δεν είμαι εμπαθής, και οι άνθρωποι που με γνωρίζουν καλά μπορούν να το επιβεβαιώσουν, αλλά αυτό, το πρώτο συμβάν μέσα στον χρόνο μου, δεν θα τους το συγχωρήσω ποτέ. Δεν θα τους συγχωρήσω τον διχασμό ενός ανώφελου και παραπλανητικού δημοψηφίσματος, ενός δημοψηφίσματος που είχε ως μοναδικό σκοπό την πολιτική τους επιβίωση και τίποτε άλλο. Δεν θα τους συγχωρήσω την αγωνία, την ανασφάλεια, τον πανικό· αυτό το μίζερο και άθλιο συναίσθημα να νιώθεις εγκλωβισμένος και έρμαιο των διαθέσεων του καθενός, να μην μπορείς να ορίσεις την μοίρα σου. Δεν θα τους συγχωρήσω τις ουρές των ηλικιωμένων. Δεν θα τους συγχωρήσω που όρθωσαν τον ένα ενάντια στον άλλο, που εξύψωσαν τη μνησικακία σε πολιτική ιδεολογία. Με τους συμπολίτες μου δεν έχω τίποτα, ούτε με τους γείτονες μου, εξάλλου και αύριο με αυτούς θα ζήσω. Αλλά τους υπεύθυνους αυτής της απίστευτης και αισχρής ενορχήστρωσης δεν τους συγχωρώ. Αν μπορούσα, θα διέγραφα και τα ονόματά τους από τη μνήμη μου. 

Δεν ξέρω τι θα κάνει η γενιά του πρωθυπουργού, η γενιά των καταληψιών του 1990 —είδατε; ακόμη ένας ανθρώπινος άρα αυθαίρετος χρονικός προσδιορισμός—, που ανέλαβε τα ηνία της χώρας, αν και σίγουρα τα πρώτα δείγματα γραφής της δεν είναι και τα πιο πετυχημένα: αντιθέτως… Ξέρω, όμως, ότι η δική μου η γενιά είδε τον κόσμο που γνώρισε να αλλάζει απότομα, σχεδόν να γκρεμίζεται, και ακόμη να μην έχει γευτεί κάτι νέο να αναδύεται, έστω ξένο, αλλότριο, πάντως κάτι νέο. Το περιβάλλον όπου μεγάλωσε η δική μου γενιά, η ιστορική συγκυρία που γνώρισε, οι οικογενειακές, κοινωνικές και εθνικές συνθήκες όπου έμαθε να κινείται, η συμβολική πραγματικότητα που οικειοποιήθηκε, ο κόσμος της, με δυο λόγια, αποκαθηλώθηκε και δεν φαίνεται στον ορίζοντα κάτι καινούριο.

Ας είμαστε, παρά ταύτα, αισιόδοξοι. Ατομικά θα έρθουν οι αλλαγές, και όχι από την αόριστη και απρόσωπη έννοια του λαού, και ίσως, ποιος ξέρει, βρεθούν και οι κατάλληλες λύσεις στα προβλήματα που προκύπτουν από τη συνύπαρξή μας. 

Όσον αφορά τη δεύτερη ημερομηνία; Σάββατο, 1 Αυγούστου 2015: η μέρα που μου δόθηκε μια δεύτερη ευκαιρία, η μέρα που ξαναγεννήθηκα.

Το προσωπικό μου ημερολόγιο μηδένισε και ξεκίνησε να μετρά πάλι από την αρχή.

Καλή Χρονιά!