Ένας φτωχότερος πλούσιος κόσμος

Ο David Bowie υπήρξε ένας από τους πιο επιδραστικούς καλλιτέχνες του 20ού αιώνα. Μετά από 50 χρόνια καριέρας, η επιρροή του παραμένει έντονη και προφανής. Φέτος, και λίγο πριν πεθάνει, κυκλοφόρησε το 25ο άλμπουμ της καριέρας του, ενώ προ ολίγου καιρού η αναδρομική έκθεση «David Bowie Is» έσπασε τα ταμεία παγκοσμίως. Πάμπολλοι καλλιτέχνες, από τη Madonna και τον Michael Jackson μέχρι τους Nirvana και τη Lady Gaga, έχουν αναγνωρίσει την τεράστια επιρροή που άσκησε επάνω τους. Το βασικό χαρακτηριστικό του Bowie υπήρξε πάντοτε το γεγονός ότι ήταν ένας χαμαιλέοντας, που συνεχώς επενεφεύρισκε τον εαυτό του μέσω της τέχνης του.

Αυτή η αέναη διαδικασία ανανέωσης σήμαινε παράλληλα ότι ο Bowie «σκότωνε» τον εαυτό του: μια καλλιτεχνική αυτοκτονία που επέτρεπε στη δραματική ένταση να πλουτίζει τη μουσική του και που εγγυάτο τη συνεχή καλλιτεχνική του «ανάσταση». Ο Bowie σκότωσε τον Major Tom, τον Ziggy Stardust, τον Aladdin Sane, τον Thin White Duke και τις λοιπές κατά καιρούς περσόνες του. Σ’ αυτό το περιβάλλον θανάτου και ανάστασης, ο Bowie αναδείχθηκε σε ένα υπερτονισμένο αίνιγμα, μια φιγούρα φαινομενικά πεποιημένη και κατασκευασμένη, αλλά που πάντοτε μας ζητούσε να δούμε τον «πραγματικό» εαυτό του πίσω από τη μάσκα και να αναρωτηθούμε: είναι αυτός άραγε ο «αληθινός» Bowie; Προφανώς η απάντηση ήταν πάντα αρνητική, αφού ο Bowie ήταν ένας αντιφατικός αστερισμός εικόνων, ιστοριών και ήχων, ένας πραγματικός σταρ — και, ως τέτοιος, υφίσταται και νοείται μόνο ως αναπαράσταση.

Παρά ταύτα, στην περίπτωση αυτού του σχιζοφρενικού, εξομολογητικού καλλιτέχνη υπάρχει κάτι πολύ απτό, πολύ πραγματικό: η αδυσώπητη επιθυμία του κοινού να τον γνωρίσει, να μοιραστεί τον κόσμο του και τη φαντασία του.

Τέσσερα είναι —ίσως— τα βασικά χαρακτηριστικά του καλλιτέχνη Bowie (εκτός από τη θεϊκή φωνή του και το μουσικό του τάλαντο):

Πρώτον, ο τρόπος που δημιουργούσε για τον εαυτό του «τόπους» όπου μπορούσε να υπάρξει, άγρια αστικά, βιομηχανικά ή εξωγήινα τοπία. Στους τόπους αυτούς το κοινό ταξίδευε ή, ανά περίπτωση, μπορούσε να θυμηθεί κομμάτια της προηγούμενης ζωής του. Ο Bowie μας βοήθησε να καταλάβουμε τον κόσμο γύρω μας, όχι μόνο μέσω οπτικών και ηχητικών αναπαραστάσεων, αλλά κυρίως φωτίζοντας αυτό το «ανάμεσα», το κενό που μεσολαβεί ανάμεσα στον καθένα μας και στον κόσμο, το σημείο της αφόρητης έντασης όπου το νόημα καταρρέει.

Δεύτερον, ο τρόπος που αποδομούσε και επανακαθόριζε τον «χρόνο» και τη χρονικότητα, μέσω μη γραμμικών μοτίβων νοσταλγίας. Ο χρόνος του Bowie είναι κυκλικός και αναδιπλώνεται συνεχώς. Ο χρόνος είναι αυτό που πάντα έχουμε αλλά όλο και λιγότερο: αυτό που πάντα χάνουμε — άρα είναι όλα και τίποτα. Ο Bowie, ταυτόχρονα φουτουριστής και νοσταλγικός, έσπασε τον χρόνο και τον δάμασε στο σχήμα της αφήγησής του.

Τρίτον, ο τρόπος που σωματοποίησε τον προβληματισμό για το φύλο, τη φυλή και τη σεξουαλικότητα. Το σώμα του Bowie υπήρξε ο «μετρονόμος» της μουσικής δημιουργίας του. Έριξε τη βαριά σκιά του πάνω στην ποπ και ροκ σκηνή, καθόρισε την εικόνα του ροκ σταρ. Λίγοι άνθρωποι τόσο υψηλού στάτους δημοφιλίας και αναγνωρισιμότητας έκαναν τόσο πολλά για να απελευθερώσουν το σώμα από τους κοινωνικούς ρόλους και τις νόρμες που καθορίζουν τον τρόπο που αυτοτιθασσευόμαστε.

Και, τέταρτον, ο τρόπος που η δουλειά του δημιουργούσε, αναπαρήγε και επικαλείτο τη «μνήμη» και τις αναμνήσεις, μέσω του ήχου, της εικόνας και του αισθήματος. Στο έργο του Bowie αλλά και στον τρόπο πρόσληψής του από το κοινό, έχει την ίδια σημασία το να θυμάσαι με το να ξεχνάς. Οι προσωπικές αναμνήσεις που έχει ο καθένας μας από τον Bowie, μια εμφάνιση, ένας δίσκος, ένα τραγούδι, μια συζήτηση, ένα ταξίδι, όλες συσσωματώνονται στο ψηφιδωτό της κοινής, παγκόσμιας ιστορίας της ποπ κουλτούρας. Οι προσωπικές αναμνήσεις κολεκτιβοποιούνται. Εξ ου και ο Bowie υπήρξε καθοριστικός στον τρόπο που ο κάθε ακροατής του αντιλαμβάνεται το προσωπικό αφήγημα της ζωής του, χαρτογραφώντας με το έργο του το παρελθόν μας, τη μόνη πυξίδα που έχουμε για το μέλλον.

Το οικοδόμημα του έργου του Bowie, οι δίσκοι του, τα τραγούδια του και οι εμφανίσεις του, με όπλα τη μαγεία, τη φαντασία και τα alter-egos, μιλούν για την ταυτότητα και την αλλοτρίωσή της, αποτελώντας ένα φάρο ελευθερίας (παρά τη διάθλασή του από τα μέσα και τους τρόπους της μουσικής βιομηχανίας). Και, με αυτόν τον τρόπο, μιλάμε για έναν καλλιτέχνη που βρέθηκε πάντα με το μέρος της προόδου και της ριζοσπαστικότητας (ακόμη και μέσα στην καρδιά του mainstream).

Ο Bowie επηρέασε όσο λίγοι μεμονωμένοι καλλιτέχνες πλευρές της πολιτισμικής και καλλιτεχνικής ζωής στο παγκόσμιο χωριό: τη μουσική, τη μόδα, το στιλ, την πολιτική (και την ποιητική) της σεξουαλικότητας. Στην τέχνη του επιμένει με μια αδάμαστη περιέργεια πάνω στη σύγχρονη ζωή και τις συμπαραδηλώσεις της και με το έργο του προσφέρει μία μοναδική αφήγηση πάνω στο θέμα της έκφρασης και της απόκλισης από τα κανονιστικά πρότυπα συμπεριφοράς.

Μουσικά (και έχει σημασία, καθώς ο καλλιτέχνης Bowie είναι πρώτα και κύρια μουσικός), το έργο του δημιουργεί ένα χώρο διαμεσολάβησης ανάμεσα στον εσώτερο κόσμο μας (αισθήματα, επιθυμίες, όνειρα) και την εξωτερική πραγματικότητα (το υλικό, το σωματικό, το Άλλο). Η μουσική του Bowie μας απελευθερώνει από τα σώματά μας και το χωροχρονικό μας σύμπαν, την ίδια στιγμή που μας θυμίζει με τον πιο καθαρό τρόπο πού βρισκόμαστε και τι σημαίνει να ζει κανείς στην εποχή μας.

Η Ιστορία δεν επιμένει στα πρόσωπα τόσο όσο νομίζουμε ή όσο υπαινίσσονται τα βιβλία του σχολείου. Αλλά οι ιστορίες μας είναι φτιαγμένες από αυτά. Ο κόσμος στον οποίο ζούμε έγινε φτωχότερος για όσους ζήσαμε στον αστερισμό του σπουδαίου αυτού καλλιτέχνη. Κι αν ο Bowie δεν είναι αναντικατάστατος, υπήρξε σίγουρα μοναδικός. Δεν ντρέπομαι να πω ότι τον αποχαιρέτησα κλαίγοντας σήμερα το πρωί.

Καλήν αντάμωση, Dave.