Το φαινόμενο Τεντέν

Την Κυριακή ολοκληρώθηκε στο Somerset House του Λονδίνου μία σχετικά μικρή αλλά πολύ καλή και δημοφιλής έκθεση για τον Τεντέν. Μέσα από μία εντυπωσιακή ταπετσαρία που εκτείνεται σε τρία δωμάτια, καθώς επίσης και με προσχέδια, σκίτσα και μινιατούρες, οι επιμελητές της έκθεσης θέλησαν να συνοψίσουν τη ζωή και το έργο του δημιουργού του Τεντέν, Georges Remi, γνωστού και ως Hergé (ψευδώνυμο που προκύπτει από την αναστροφή των αρχικών του: R.G.). Η έκθεση διοργανώθηκε με την ευκαιρία της αγγλικής έκδοσης ενός ογκωδέστατου λευκώματος από τον Pierre Sterckx (Εκδόσεις Rizzoli), το οποίο επιδιώκει να γίνει ο απόλυτος οδηγός αναφοράς για τις περιπέτειες του Τεντέν. Η αλήθεια είναι ότι καλά βιβλία και λευκώματα εξαιρετικής αισθητικής με θέμα τη δημιουργία του Hergé έχουν κυκλοφορήσει αρκετά τα τελευταία χρόνια — κάποιες φορές ακόμα και με ίδιους ή παραπλήσιους τίτλους. Για όσους ενδιαφέρονται, θα πρότεινα τη βιογραφία του Remi από τον Pierre Assouline, το εξαιρετικό τρίτομο λεύκωμα του Philippe Goddin για τις επιρροές, την τεχνική και την εξέλιξη του έργου του Remi, την ψυχαναλυτική ερμηνεία των χαρακτήρων από τον Jean-Marie Apostolidès (στα ελληνικά κυκλοφορεί το δοκίμιό του «Τεντέν και ο μύθος του υπερπαιδιού» από τη Μαμούθκομιξ) και την απολαυστική και παραληρηματική λογοτεχνική ανάλυση των περιπετειών από τον Tom McCarthy.

Ο τίτλος του Τεντενολόγου (Tintinologist) —τον οποίο διακαώς επιδιώκει και ο γράφων— είναι ιδιότητα υψηλού κύρους και ευθύνης. Οι περιπέτειες του Τεντέν έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από 70 γλώσσες και έχουν πουλήσει πάνω από 200 εκατομμύρια αντίτυπα σε όλο τον κόσμο, έχοντας μεγαλώσει και συνεχίζοντας να μεγαλώνουν γενιές παιδιών. Ο σημαντικότερος εν ζωή Τεντενολόγος είναι ο Michael Farr — δημοσιογράφος, μεταφραστής και συγγραφέας των περισσότερων και καλύτερων βιβλίων για το θέμα (και ένας ευγενέστατος άνθρωπος). Ο Farr ξεκίνησε να γράφει για τον Τεντέν αφού συνάντησε τον Hergé πριν τον θάνατο του τελευταίου το 1983 και ήταν ο πρώτος που με την άδεια της οικογένειας και του ιδρύματος απέκτησε πρόσβαση στα αρχεία του.

Σε μία εποχή όπου στην παιδική και ποπ κουλτούρα κυριαρχούν οι υπερήρωες της Marvel, τα φανταστικά σύμπαντα του Χάρι Πότερ και του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, δυναμικές ψηφιακές εφαρμογές και video games με ασύλληπτη βία και δράση, είναι ενδιαφέρον ότι μία εντελώς παλιομοδίτικη σειρά 24 περιπετειών που διαδραματίζονται στα μέσα του 20ού αιώνα, που δεν συνεχίστηκε ποτέ μετά από ρητή εντολή του δημιουργού τους, που δεν περιλαμβάνει ούτε υποψία σεξουαλικότητας, και στην οποία η χειρότερη βρισιά είναι «μπουζουκοκέφαλος», εξακολουθεί να έχει παγκόσμια επιτυχία.

Πέρα από το σχέδιο που δημιούργησε σχολή στα κόμικς (η λεγόμενη «καθαρή γραμμή»: ligne claire), τα βιβλία του Τεντέν, όπως σημειώνει και ο McCarthy, παραμένουν μοναδικά στο πόσο βαθιά, πολυεπίπεδα και, ταυτόχρονα, πόσο απλά είναι. Μετά από μισό και πλέον αιώνα, ένα παιδί μπορεί να τα διαβάσει με την ίδια ένταση και εμπλοκή όσο και ένας ενήλικας. Σε ένα πρώτο επίπεδο, ο Τεντέν είναι ένα κενό, ένας άγνωστος: χωρίς γονείς, χωρίς οικογένεια ή αφήγημα για τις ρίζες του, δηλαδή χωρίς παρελθόν (άρα και μέλλον), ο Τεντέν γίνεται α-χρονικός, δεν γερνά και δεν πεθαίνει ποτέ. Ο μινιμαλισμός του χαρακτήρα του, η έλλειψη σεξουαλικότητας και καθημερινότητας, επιτρέπει στο κάθε παιδί να δει στον Τεντέν τον εαυτό του.

Ωστόσο, το μυστικό της επιτυχίας και της διάρκειας του ήρωα κρύβεται στον πλούτο των καταστάσεων, των χαρακτήρων, των τοποθεσιών και των ιστοριών, καθώς και στην ασύλληπτη ευρυμάθεια του δημιουργού του. Οι περιπέτειες συνδυάζουν μυστήριο, θρίλερ, ευτράπελα και περιηγήσεις σε εξωτικά και μη μέρη, όντας όμως εξαιρετικά επίκαιρες και σε συνεχή διάλογο με τα γεγονότα της εποχής τους (διεθνείς εξελίξεις, πολέμους, επιστημονικές ανακαλύψεις). Από την ιαπωνική εισβολή στην Κίνα τη δεκαετία του 1930 μέχρι την Ανατολική Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου και τις λατινοαμερικάνικες δικτατορίες της δεκαετίας του 1970, ο Hergé δεν φείδεται πολιτικών σχολίων, συμβολισμών και σάτιρας. Παρά τον ψυχαγωγικό και αποδραστικό χαρακτήρα των βιβλίων, καταφέρνει να θίξει σοβαρά κοινωνικά και πολιτικά θέματα, από τα ανθρώπινα δικαιώματα μέχρι τον αλκοολισμό, και από τις πολιτικές ελευθερίες μέχρι τις επιπτώσεις της τεχνολογίας στον άνθρωπο. Σε απάντηση στη (δίκαιη) κριτική για την αποικιοκρατική και ρατσιστική αναπαράσταση των Κονγκολέζων στο δεύτερο βιβλίο της σειράς, ο Remi αναστοχάζεται και επιστρέφει με μία ανθρωπιστική και προοδευτική ματιά υπέρ των αδυνάτων —των Ινδιάνων, των Κινέζων και των Τσιγγάνων—, που ήταν πολύ μπροστά από την εποχή της.

Τα αντικείμενα που εμφανίζονται στις περιπέτειες —από τα έργα τέχνης των ιθαγενών ή τους πίνακες που είναι κρεμασμένοι στο φόντο, μέχρι τα κτίρια, τα αυτοκίνητα και τα αεροπλάνα— είναι πάντα βασισμένα σε υπαρκτά παραδείγματα και τοποθεσίες, αποτέλεσμα εξαντλητικής έρευνας, σχεδιασμού και ενός τεράστιου αρχείου με χιλιάδες αποκόμματα και αντικείμενα. Ο Τεντέν αναζητεί απαντήσεις στα διάφορα μυστήρια, αλλά σε ένα δεύτερο επίπεδο ο αναγνώστης «δουλεύει» και αυτός ώστε να παρατηρήσει το περιβάλλον, να ερμηνεύσει τη λεπτομέρεια και το mise-en-scène. Με την εμφάνιση του Ίντερνετ, η ανάλυση λεπτομερειών και η εύρεση των κρυμμένων αναφορών έχουν γίνει χόμπι των μανιωδών του είδους. (Ένα βιβλίο του 1947 από τον Leslie Simon για τις επιστημονικές έρευνες των Γερμανών κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έγινε συλλεκτικό μετά την εμφάνισή του σε ένα καρέ της Υπόθεσης Κάλκιουλους το 1956. Αντίτυπο του βιβλίου αυτού κυκλοφορεί τώρα στο eBay για 3.000 ευρώ).

Παράλληλα, η οικονομία του μέσου, η ανάγκη να προχωρήσει την πλοκή της υπόθεσης κρατώντας ταυτόχρονα το ενδιαφέρον του αναγνώστη σε ένα μόνο στριπ λίγων καρέ κάθε εβδομάδα (οι περιπέτειες δημοσιεύονταν αρχικά σε εφημερίδα του Βελγίου), σε συνδυασμό με την έλλειψη υλικών κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ανάγκασαν τον Hergé να εφεύρει καινοτόμους τρόπους έκφρασης του χώρου και του χρόνου, της δράσης και του δράματος. Η καλλιτεχνική επιρροή του στο σχέδιο, τον κινηματογράφο και την ποπ κουλτούρα ήταν τεράστια…

Οι καλύτερες περιπέτειες:

Η 5η: «Ο Μπλε Λωτός» (1936). Ο Τεντέν στην Κίνα, ο κόσμος στα πρόθυρα μιας παγκόσμιας σύγκρουσης, μηνύματα ανθρωπισμού, και καρέ που μπαίνουν στην ανθολογία των κόμικς μόνο και μόνο για την αισθητική τους.

Η 16η και η 17η: «Αποστολή στη Σελήνη» (1953) και «Εξερεύνηση στη Σελήνη» (1954 — γνωστό και ως «Βήματα στη Σελήνη»). Χρησιμοποιώντας ως βάση τα καταπληκτικά σχέδια του Chesley Bonestell για την εξερεύνηση του διαστήματος, ο Hergé δημιουργεί ένα δίτομο προφητικό έπος που κόβει την ανάσα, δεκαπέντε χρόνια πριν την πρώτη πραγματική προσελήνωση.

Η 18η: «Υπόθεση Κάλκιουλους» (1956 — «Υπόθεση Τουρνεσόλ» σε νεότερη ελληνική εκδόση). Ο Τεντέν, ο Καπετάνιος Χάντοκ και ο Καθηγητής Κάλκιουλους εμπλέκονται σε ένα κατασκοπευτικό θρίλερ στην Ελβετία εν μέσω Ψυχρού Πολέμου.

Η 21η: «Το Σμαράγδι της Κασταφιόρε» (1963 — «Τα Κοσμήματα της Κασταφιόρε» σε νεότερη ελληνική εκδόση). Εντελώς διαφορετικό, αλλά ίσως το κορυφαίο βιβλίο της σειράς, διαδραματίζεται εξ ολοκλήρου στο σπίτι του Τεντέν, τον πύργο του Μαρλινσπαϊκ. Συνδυασμός μυστηρίου και κωμωδίας, με μία εξίσου προφητική ματιά στον ρόλο των παπαράτσι και της τηλεοπτικής κουλτούρας.