Η δολοφονία Πάλμε: 30 χρόνια μετά

Πριν από ακριβώς 30 χρόνια, την Παρασκευή 28 Φεβρουαρίου 1986, έπεσε δολοφονημένος σε κεντρικό δρόμο της Στοκχόλμης ο Σουηδός πρωθυπουργός Ούλοφ Πάλμε. Το γεγονός αυτό συντάραξε όχι μόνο τη Σουηδία αλλά ολόκληρη την Ευρώπη και τον κόσμο. Οι έρευνες για το τι συνέβη εκείνο το βράδυ θεωρούνται η μεγαλύτερη αστυνομική επιχείρηση όλων των εποχών — και συνεχίζονται ακόμη, παρόλο που το έγκλημα παραγράφηκε το 2011. Η συνωμοσιολογία, οι πολιτικές προεκτάσεις και το μελάνι που έχει χυθεί για τη δολοφονία του Πάλμε μπορούν να συγκριθούν μόνο με αυτά για τη δολοφονία του Τζον Φ. Κένεντι, τον Νοέμβριο του 1963 στο Ντάλας.

Πριν λίγους μήνες αποφάσισα να επισκεφτώ τη Στοκχόλμη και να κάνω ένα οδοιπορικό στα κρίσιμα σημεία της υπόθεσης Πάλμε. Ο πρώτος σταθμός ήταν το διαμέρισμα του Πάλμε, στο νούμερο 37 της Västerlånggatan.

Η αλήθεια είναι ότι το γεγονός αυτό το θυμάμαι σαν χτες παρόλο που συνέβη πριν από τόσα χρόνια και παρόλο που τότε ήμουν μόνο 10 ετών. Την χρονιά εκείνη, το 1986, συνέβησαν τέσσερα σημαντικά γεγονότα που κατά κάποιον τρόπο συνοψίζουν αποτελεσματικά την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου. Στις 28 Ιανουαρίου εξερράγη το διαστημικό λεωφορείο Τσάλεντζερ. Στις 28 Φεβρουαρίου δολοφονήθηκε ο Πάλμε. Στις 26 Απριλίου έγινε το πυρηνικό ατύχημα στο Τσερνομπίλ. Και στις 11-12 Οκτωβρίου έγινε η διάσκεψη κορυφής των Ρίγκαν και Γκορμπατσόφ στο Ρέικιαβικ, η οποία, παρά τη φαινομενική αποτυχία της, θεωρείται ότι συνετέλεσε καθοριστικά στη μετέπειτα προσέγγιση των δύο υπερδυνάμεων.

Ο Ούλοφ Πάλμε και η σύζυγός του Λίσμπετ ξεκίνησαν από το σπίτι τους στη Västerlånggatan στις 20:35. Διέσχιζαν περπατώντας τα στενά σοκάκια της παλιάς πόλης (Gamla stan).

Η υπόθεση Πάλμε ήταν ένα συλλογικό τραύμα για τη σουηδική κοινωνία, η οποία αντιμετωπιζόταν (και σε ένα βαθμό αντιμετωπίζεται ακόμη) από τη διεθνή κοινότητα ως ένας επίγειος Παράδεισος κοινωνικής συνοχής, ασφάλειας και ισότιμης σχέσης πολιτικών και πολιτών. Ο Πάλμε περπατούσε στο κέντρο της πόλης χωρίς σωματοφύλακες. Το σπίτι του, στο νούμερο 37 της Västerlånggatan, έμοιαζε με κάθε άλλο διαμέρισμα στην Gamla stan, την παλιά πόλη της Στοκχόλμης. Η δολοφονία του και ακόμη περισσότερο όσα αποκαλύφθηκαν από την έρευνα που ακολούθησε άρχισαν να αναδεικνύουν τις λιγότερο ιδανικές πτυχές της ζωής στη Σκανδιναβία, οι οποίες ενέπνευσαν μία ολόκληρη σχολή αστυνομικής λογοτεχνίας, καθώς και πιο πρόσφατα το Nordic Noir — μερικές από τις καλύτερες τηλεοπτικές σειρές που έχουν γυριστεί ποτέ (π.χ., το Bron και το Forbrydelsen).

Το ζεύγος Πάλμε μπήκε στον σταθμό του μετρό της Gamla Stan. Αρκετοί επιβάτες τούς αναγνωρίζουν. Ένας μάρτυρας αναφέρει αργότερα ότι ο Πάλμε φαινόταν ανήσυχος και νευρικός. Οι Πάλμε μπαίνουν στο βαγόνι. Το βαγόνι είναι γεμάτο και κανείς δεν σηκώνεται για να κάτσουν. Παραμένουν όρθιοι.

Σε ένα πρώτο επίπεδο, η περίπτωση Πάλμε έχει μία πραγματικά συναρπαστική αστυνομική πλευρά: οι αναρίθμητες συμπτώσεις, οι κραυγαλέες αντιφάσεις, το τηλεφώνημα που συγκλόνισε τον Πάλμε το μεσημέρι πριν τη δολοφονία, τα υπονοούμενα που άφησε για απειλές κατά της ζωής του, η σκανδαλώδης αρχική απραξία της αστυνομίας, οι χαμένες κασέτες των κλήσεων στην Άμεσο Δράση, οι δεκάδες αντικρουόμενες περιγραφές από αυτόπτες μάρτυρες, η σύλληψη, καταδίκη και μετέπειτα αθώωση «αποδιοπομπαίων τράγων», οι εμπλεκόμενοι παίκτες που χάθηκαν ή πέθαναν, η αλλόκοτη συμπεριφορά της συζύγου του πρωθυπουργού Λίσμπετ Πάλμε —ίσως το μοιραίο πρόσωπο της ιστορίας— έχουν δημιουργήσει μία ολόκληρη μυθολογία.

Οι Πάλμε κατεβαίνουν στον σταθμό του Rådmansgatan και περπατάνε λίγα μέτρα μέχρι τον κινηματογράφο Grand. Εκεί, τους περιμένουν ο γιος τους, Μάρτιν, με την κοπέλα του. Αγοράζουν εισιτήρια για την ταινία «The Brothers Mozart».

Ωστόσο η υπόθεση αυτή είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ως περιπτωσιολογική μελέτη της υψηλής πολιτικής και του πώς φαινομενικά άσχετες μεταξύ τους υποθέσεις συνδέονται — του πώς η πραγματικότητα που οι απλοί πολίτες βιώνουμε σε καθημερινή βάση είναι μία μόνο επίστρωση του τι συμβαίνει δίπλα μας, μπροστά μας — του πώς η ιστορία διαμορφώνεται και η διεθνής πολιτική ξεχειλίζει από τον ιδιωτικό στον δημόσιο χώρο. Αρκεί κανείς να αναλογιστεί τις επτά (!) επικρατέστερες θεωρίες για το ποιος ήταν πίσω από τη δολοφονία — με τις εμπλεκόμενες πλευρές να βρίσκονται με τον ένα τρόπο ή με τον άλλο στον τόπο του εγκλήματος:

Μετά το τέλος της ταινίας, τα δύο ζεύγη χωρίζουν. Η Λίσμπετ είναι κουρασμένη και θέλει να πάρουν το μετρό. Η θερμοκρασία είναι –7° C, η ώρα είναι 23.17, η απόσταση για το σπίτι είναι τουλάχιστον 2 χιλιόμετρα, αλλά ο Ούλοφ επιμένει να περπατήσουν. Μία από τις ισχυρότερες θεωρίες είναι ότι στο μεσημεριανό τηλεφώνημα έχει συμφωνήσει να συναντηθεί με κάποιον.

(1) Το «βαθύ κράτος» της Σουηδίας: εθνικιστικοί πυρήνες και ακροδεξιά στοιχεία στον κρατικό μηχανισμό (ασφάλεια, στρατός, αστυνομία) μισούσαν τον Πάλμε λόγω της στάσης του σε μία σειρά από εσωτερικά και διεθνή θέματα. Σύμφωνα με μία από τις θεωρίες, ο Πάλμε ήταν πράκτορας των Σοβιετικών και το σουηδικό παρακράτος θεωρούσε ότι εκπροσωπεί τον κομουνιστικό κίνδυνο. Ο Πάλμε επρόκειτο να μεταβεί στη Μόσχα για επίσημη επίσκεψη, η οποία δεν έγινε ποτέ. Στο εξαιρετικό (αλλά ατυχώς μεταφρασμένο στα ελληνικά) μυθιστόρημά του «Ένας ατέλειωτος σουηδικός χειμώνας» (εκδόσεις Ψυχογιός) ο εγκληματολόγος και συγγραφέας Λέιφ Πέρσον, που δούλεψε επί 16 χρόνια στην αστυνομική υπηρεσία της Σουηδίας, αποκαλύπτει ένα εφιαλτικό παρακράτος και παρασκήνιο διαφθοράς, συγκάλυψης και συνωμοσίας με απώτερο στόχο τον ίδιο τον Πάλμε.

Οι Πάλμε φεύγουν από το σινεμά και αρχίζουν να κατηφορίζουν τη Sveavägen, έναν από τους κεντρικότερους δρόμους της Στοκχόλμης. Στο δεξί τους χέρι περνάνε ένα νεκροταφείο. Είναι ο τόπος όπου σε λίγες ημέρες θα ταφεί η σορός του Πάλμε. Περνάνε στο απέναντι πεζοδρόμιο και πλησιάζουν στη γωνία με την Tunnelgatan.

(2) Οι Νοτιοαφρικανοί: ο Πάλμε ήταν από τους λίγους ηγέτες που είχε πάρει ξεκάθαρη θέση εναντίον του καθεστώτος του Απαρτχάιντ και μέσω διαφόρων δραστηριοτήτων του υποστήριζε το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο. Ο Stieg Larsson, δημοσιογράφος και συγγραφέας της διάσημης τριλογίας του «Μιλένιουμ» («Το Κορίτσι με το τατουάζ» κλπ.) είχε συγκεντρώσει 15 κούτες με υλικό για την υπόθεση Πάλμε, συνεισφέροντας στην έρευνα της αστυνομίας. Τα στοιχεία του Larsson υποστηρίζουν αυτή τη θεωρία.

(3) Οι Κούρδοι: ένα από τα πιο αδύναμα σενάρια ήθελε τους Κούρδους να εμπλέκονται στη δολοφονία ως εκδίκηση για την άρνηση του Πάλμε να παράσχει άσυλο σε μαχητές του PKK. Τον Απρίλιο του 2001, Σουηδοί αστυνομικοί ανέκριναν τον Οτσαλάν στην τουρκική φυλακή όπου κρατείται με αντικείμενο αυτές τις κατηγορίες.

Στη γωνία της Sveavägen με την Tunnelgatan ένας άντρας 40 περίπου χρονών πλησιάζει το ζεύγος από πίσω. Οι μαρτυρίες διίστανται για το αν πέρασαν μερικά δευτερόλεπτα διαλόγου ή εάν τα γεγονότα εξελίχθηκαν ακαριαία. Ο άντρας πυροβολεί σχεδόν εξ επαφής τον Πάλμε στην πλάτη διαλύοντάς του τη σπονδυλική στήλη. Ο Πάλμε είναι νεκρός πριν ακουμπήσει στο έδαφος. Η δεύτερη σφαίρα περνά ξυστά από τη Λίσμπετ, που παθαίνει νευρικό κλονισμό.

(4) Οι μυστικές υπηρεσίες: ο Πάλμε εφέρετο κατά καιρούς ως πράκτορας είτε της CIA των Ηνωμένων Πολιτειών, είτε της KGB της Σοβιετικής Ένωσης. Επί δεκαετίες ασκούσε έντονη κριτική ενάντια και στις δύο υπερδυνάμεις — στις μεν ΗΠΑ για τον πόλεμο στο Βιετνάμ, στους δε Σοβιετικούς για την εισβολή στο Αφγανιστάν. Ο Πάλμε ήταν ένας εκ των «Έξι» ηγετών που προωθούσαν τον πυρηνικό αφοπλισμό, και η όχι και τόσο ισχυρή αυτή θεωρία τον παρουσιάζει ως στόχο μίας εκ των δύο υπερδυνάμεων.

Ο άντρας στρίβει αριστερά στην Tunnelgatan και φεύγει τρέχοντας, ανεβαίνοντας τα σκαλιά. Στην ίδια περιοχή κυκλοφορούν πεζοί αστυνομικοί και περιπολικά, κανείς όμως δεν αντιλαμβάνεται τίποτα. Επί δύο λεπτά μετά την πρώτη κλήση στην Άμεσο Δράση επικρατεί η απόλυτη ακινησία. Το πρώτο περιπολικό φτάνει στην περιοχή κατά τύχη. Ο άντρας ενδέχεται να πέρασε δίπλα από περίπολο αστυνομικών ή να κρύφτηκε σε γειτονικό σπίτι.

(5) Το κύκλωμα τoυ σκανδάλου Ιράν-Κόντρας: το μεγαλύτερο σκάνδαλο της κυβέρνησης Ρίγκαν ήταν η αποκάλυψη ότι πουλούσε όπλα ταυτόχρονα και στις δύο αντιμαχόμενες πλευρές του πολέμου Ιράν-Ιράκ και ότι με τα έσοδα από το εμπόριο όπλων χρηματοδοτούσε τους παραστρατιωτικούς Κόντρας στη Νικαράγουα με αντάλλαγμα ναρκωτικά τα οποία διοχετεύονταν στις ΗΠΑ. Ο Πάλμε, εκτός της επίσημης ιδιότητάς του ως ο διαμεσολαβητής του ΟΗΕ για τη σύγκρουση Ιράν-Ιράκ, συγκέντρωνε στοιχεία για την υπόθεση αυτή και φέρεται να προσπάθησε να σταματήσει τη ροή του χρήματος.

Ο τάφος του Ούλοφ Πάλμε στο νεκροταφείο Adolf Fredrik.

(6) Οι Σουηδοί έμποροι όπλων: η Σουηδική εταιρία Bofors πουλούσε όπλα στην κυβέρνηση της Ινδίας. Ο Πάλμε μεσολάβησε ενεργά για να κλείσει η συμφωνία με τον πρωθυπουργό Ρατζίβ Γκάντι, με τον οποίο άλλωστε είχε προσωπική φιλία. Μία από τις σοβαρότερες θεωρίες είναι ότι ο Πάλμε ανακάλυψε ένα παράλληλο δίκτυο «μαύρου χρήματος» που κατέληγε σε δωροδοκίες Ινδών αξιωματούχων και απείλησε ότι θα διακόψει τη συμφωνία. Η θεωρία αυτή υποστηρίζεται και από τον Jan Bondeson στο σοβαρότερο και αρτιότερο βιβλίο που έχει γραφτεί στα αγγλικά για την υπόθεση Πάλμε. Ο Bondeson κάνει μία πραγματικά κλινική παρουσίαση των γεγονότων και προσεκτική αξιολόγηση όλων των σεναρίων, και το βιβλίο του είναι ένα καλό σημείο έναρξης για όσους θέλουν να εντρυφήσουν στην υπόθεση.

Η οδός Ούλοφ Πάλμε απέναντι ακριβώς από το σημείο της δολοφονίας.

(7) Ένας μοναχικός, τοξικομανής περιθωριακός: ο Christer Pettersson ήταν ο τέλειος «συνήθης ύποπτος». Έχοντας βεβαρημένο ιστορικό, όντας αναξιόπιστος, αλκοολικός, ναρκομανής και βίαιος, στοχοποιήθηκε από την αστυνομία το 1989 — τρία χρόνια μετά τη δολοφονία, αναγνωρίστηκε από τη Λίσμπετ Πάλμε σε άλλο ένα αλλόκοτο επεισόδιο υστερίας, καταδικάστηκε πρωτοδίκως και αθωώθηκε μετά την έφεση. Χωρίς γνώση χειρισμού όπλων, χωρίς κανένα στοιχείο παρουσίας στον τόπο του εγκλήματος, χωρίς απολύτως κανένα κίνητρο και κυρίως χωρίς να ταιριάζει στην περιγραφή δεκάδων άλλων μαρτύρων, ο Pettersson φαίνεται να είναι ένα από τα πολλά θύματα της δολοφονίας Πάλμε. Ο Γιώργος Αυγερόπουλος —σε μία εξαιρετική έρευνα για την εκπομπή Εξάντας που μεταδόθηκε από τη ΝΕΤ την πρωτοχρονιά του 2004— πήρε συνέντευξη (και) από τον ίδιο τον Pettersson, ο οποίος πέθανε λίγους μήνες μετά.

Το κτίριο του Σουηδικού Κοινοβουλίου.

Δεν είναι σίγουρο αν θα μάθουμε ποτέ τι ακριβώς έγινε στις 28 Φεβρουαρίου 1986, εκτός εάν η οικογένεια του Πάλμε γνωρίζει και αποφασίσει στο μέλλον να αποκαλύψει κάποιες σημαντικές πληροφορίες. Η δολοφονία της δημοφιλούς υπουργού Εξωτερικών Anna Lindh στο κεντρικότερο σημείο της Στοκχόλμης —μέσα στο εμπορικό κέντρο Nordiska Kompaniet τη στιγμή που ψώνιζε ρούχα για την εμφάνισή της σε μία τηλεοπτική εκπομπή τον Σεπτέμβριο του 2003— σόκαρε τη Σουηδία και ξανάνοιξε παλιές πληγές. Ο Πάλμε και η Λιντ ήταν οι πιο χαρισματικοί πολιτικοί των τελευταίων δεκαετιών στη Σουηδία. Ο βίαιος θάνατός τους στο κορυφαίο σημείο της καριέρας τους αποτέλεσε πλήγμα για το πολιτικό σύστημα και για μία ανοιχτή και ανεκτική κοινωνία. Τα τελευταία χρόνια η άνοδος της ακροδεξιάς, η αμφισβήτηση του μεταπολεμικού consensus, η μετανάστευση που αλλάζει τον δημογραφικό χάρτη της χώρας και, προσφάτως, η προσφυγική κρίση δημιουργούν εντάσεις και προκλήσεις για το πολιτικό σύστημα.

Το πολυκατάστημα Nordiska Kompaniet στο οποίο δολοφονήθηκε με πολλαπλές μαχαιριές η Anna Lindh το 2003.

[ Περισσότερες φωτογραφίες, πληροφορίες και δημοσιεύματα του ελληνικού Τύπου είναι διαθέσιμα εδώ ].