Εφήμερες Απολαύσεις

Ένα από τα σημαντικότερα, τα πιο θεμελιώδη χαρακτηριστικά του Λονδίνου είναι η ιστορική του συνέχεια, η μονιμότητα δομών και τοποσήμων. Η ρυμοτομία της πόλης δεν έχει αλλάξει και πολύ από την εποχή του Ντίκενς, για να μην πούμε από τη μεγάλη φωτιά του 1666 — το ίδιο και η κίνηση στους δρόμους, οι οποίοι βέβαια, εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων, φτιάχτηκαν για άλογα και κάρα, όχι για αυτοκίνητα και φορτηγά εκατομμυρίων κατοίκων.

Το Λονδίνο συμβολίζει την αδιάκοπη συνέχεια του βρετανικού κράτους. Κάθε εποχή αφήνει στην πόλη άλλη μία επίστρωση από κτίρια, χρώματα, αντικείμενα, πολιτισμικές πρακτικές. Οι προηγούμενες επιστρώσεις δεν χάνονται ποτέ. Η πόλη καταλήγει να είναι η όσμωση αυτών των επιστρώσεων.

Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, έχουν κάνει την εμφάνισή τους, και γίνονται ολοένα και πιο δημοφιλείς, μορφές καλλιτεχνικής δημιουργίας, ψυχαγωγίας και διασκέδασης με ημερομηνία λήξης — οι οποίες, δηλαδή, είναι διαθέσιμες μόνο για σύντομα χρονικά διαστήματα:

(1) Αγορές φαγητού: Το φαγητό του δρόμου (street food) γνωρίζει άνθηση και στη Βρετανία. Πρόσφατα όμως γνωστοί σεφ και μεγάλα ονόματα της εστίασης, όπως ο Henry Dimbleby, ιδρυτής της αλυσίδας Leon, ένωσαν τις δυνάμεις τους και δημιούργησαν τα Street Feasts — κλειστές αγορές φαγητού που συγκεντρώνουν σε ένα χώρο γεύσεις από όλο τον κόσμο. Η τρίτη τέτοια αγορά ονομάζεται Hawker House και άνοιξε πρόσφατα στο Canada Water στα docklands, στο κτίριο ενός μεγάλου καταστήματος με εργαλεία σπιτιού το οποίο πρόκειται να γκρεμιστεί για να χτιστούν νέες κατοικίες. Οι εμπνευστές του Street Feast άδειασαν τον χώρο αφήνοντας μόνο το κέλυφος, το οποίο μετά γέμισαν με καντίνες, βαν και περίπτερα με φαγητά που τα ετοιμάζουν μπροστά σου — από μπέργκερ, γαρίδες και παγωτά μέχρι σπεσιαλιτέ της Κορέας και της Βενεζουέλας. Ο ημιώροφος έχει μπαρ με κοκτέιλ και μπιλιάρδα, τα οποία νιώθεις ότι βρίσκονται εκεί από καιρό. Το κτίριο απέξω δεν θα μπορούσε να φαίνεται πιο βαρετό. Ένα προκατ γκρι κουτί. Με το που μπαίνεις μέσα, σε χτυπά ένα τείχος από φώτα, μυρωδιές, γεύσεις και ρετρό πινακίδες που σε μεταφέρουν στην Αμερική της δεκαετίας του ’60 (η εκτός κλίματος αλλά ευτυχώς όχι ενοχλητική σύχρονη μουσική είναι ίσως η μόνη παραφωνία).

(2) Μυστικό σινεμά (secret cinema): Τα τελευταία χρόνια, η εταιρεία Secret Cinema δημιουργεί επικές διαδραστικές κινηματογραφικές εμπειρίες, μετατρέποντας κάθε φορά ένα εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο ή μια άδεια αποθήκη σε σετ από μία κλασική ταινία, συνδυάζοντας την προβολή αυτής της ταινίας με θέατρο και δρώμενα στα οποία συμμετέχουν οι θεατές. Οι παραστάσεις/προβολές διαρκούν μόνο μερικές εβδομάδες. Οι θεατές δεν γνωρίζουν πού πραγματοποιείται η προβολή (λαμβάνουν email με αναλυτικές οδηγίες για το πώς να ντυθούν και πού να πάνε). Κάποιες φορές μάλιστα δεν γνωρίζουν ούτε καν ποια ταινία πάνε να δούνε. Το προηγούμενο πρότζεκτ του Secret Cinema —«Η Αυτοκρατορία Αντεπιτίθεται», το δεύτερο δηλαδή μέρος της πρωτότυπης τριλογίας του Πολέμου των Άστρων— πραγματοποιήθηκε στα παλιά τυπογραφεία της Daily Mail στο Canada Water (συμπτωματικά, βρίσκεται δίπλα στο Hawker House και πρόκειται και αυτό να δώσει τη θέση του σε μία νέα κοινότητα κατοίκων) και ήταν η μεγαλύτερη και πιο εμπορική παραγωγή τους. Μια και το σπίτι μου είναι δίπλα στις εγκαταστάσεις του τυπογραφείου, επί μήνες κάθε απόγευμα έβλεπα ορδές ανθρώπων ντυμένων σαν Τζεντάι, βεδουίνοι και άλλες φυλές του σύμπαντος της τριλογίας να περιφέρονται στα πεζοδρόμια της περιοχής. [SPOILER ALERT] Για τις ανάγκες της νέας παραγωγής που ολοκληρώνει τον κύκλο της αύριο, το Secret Cinema μετέτρεψε τον ίδιο χώρο σε μία τεράστια αμερικανική βάση του Ψυχρού Πολέμου με ηλεκτρονικούς υπολογιστές, κονσόλες, χάρτες, έπιπλα και αντικείμενα της εποχής. Από τις 6 το απόγευμα μέχρι τις 8 το βράδυ, ντυμένος σαν στρατιωτικός ή δημοσιογράφος ή αξιωματούχος της κυβέρνησης, μπαίνεις στο σύμπαν του 1962 και της ταινίας «SOS Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα» («Dr Strangelove») σε μία ατμόσφαιρα και ένα σετ λεπτομέρειας και κλίμακας που μπορεί να συγκριθεί μόνο με το πρωτότυπο του Ken Adam.  Οι ηθοποιοί σού δίνουν αποστολές: να παρακολουθήσεις υπόπτους κατασκοπείας, να αποσπάσεις πληροφορίες και αποκλειστικά ρεπορτάζ, να ψυχογραφήσεις πιλότους βομβαρδιστικών B52, να κάνεις ερωτήσεις στον Πρόεδρο Merkin Muffley κ.ο.κ. Η πλοκή της ταινίας ξεδιπλώνεται μπροστά σου. Στις 8 ξεκινά η προβολή σε μία αίθουσα-αντίγραφο του War Room της ταινίας: οι θεατές λαμβάνουν τις θέσεις τους γύρω από το εμβληματικό τραπέζι με τις λάμπες φθορίου, η ταινία προβάλλεται σε μεγάλες οθόνες που θυμίζουν τις οθόνες με τους χάρτες, ενώ οι ηθοποιοί αναπαράγουν (σιωπηλά) κάποιες από τις σκηνές ταυτόχρονα με την ταινία.

(3) Βιωματικό ή περιπατητικό θέατρο: Η σημαντικότερη ίσως εξέλιξη στον χώρο της τέχνης τα τελευταία 15 χρόνια —η οποία ενέπνευσε και το secret cinema— είναι το immersive, promenade ή site-specific/sympathetic theatre. Οι συντελεστές επιλέγουν έναν συγκεκριμένο χώρο —ένα εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο, μια παλιά βιοτεχνία, μια αποθήκη λιμανιού, ένα άδειο διαμέρισμα— και διαμορφώνουν το ίδιο το κείμενο και το έργο σε διάλογο με το περιβάλλον. Με άλλα λόγια, ο χώρος δεν είναι απλώς το φόντο της παράστασης, αλλά συμπρωταγωνιστής. Η παράσταση δεν περιορίζεται σε μία μόνο σκηνή — ολόκληρο το κτίριο είναι το προσκήνιο και οι θεατές δεν κάθονται σε καρέκλες αλλά περιφέρονται στους χώρους της παράστασης  (εξ ου και ο όρος περιπατητικό) και, ανάλογα με τις ανάγκες και τον βαθμό διάδρασης του κάθε έργου, είτε παρακολουθούν κάποιους από τους ηθοποιούς, είτε βυθίζονται στο σύμπαν των σκηνικών, είτε καλούνται να συμμετάσχουν ενεργά. Παρόλο που ακόμα και το παραδοσιακό θέατρο από μόνο του απαιτεί την προσοχή και την ενεργό συμμετοχή της φαντασίας του θεατή ώστε να ανασταλεί η δυσπιστία του (suspension of disbelief), το βιωματικό-περιπατητικό θέατρο καλεί τον θεατή να είναι ενεργός συνδημιουργός πλοκής, μηνυμάτων και ερμηνείας του υλικού, να εξερευνά χώρους και προσωπικότητες, να ανακαλύπτει κομμάτια του παζλ που συνθέτουν την παράσταση. Η σημαντικότερη παγκοσμίως ομάδα δημιουργίας βιωματικού θεάτρου είναι η βρετανική Punchdrunk, η οποία την τελευταία δεκαετία έχει δημιουργήσει αξέχαστες καλλιτεχνικές εμπειρίες που συνδυάζουν θέατρο, μοντέρνο χορό, διακειμενικότητα λογοτεχνικών και κινηματογραφικών αναφορών και avant-garde τέχνη. Οι παραγωγές αυτές άλλαξαν τη ζωή και την οπτική όσων συμμετείχαν, τόσο των ηθοποιών και συντελεστών, όσο και των θεατών. Για τις δύο σημαντικότερες παραγωγές της Punchdrunk, με τίτλο «The Drowned Man: A Hollywood Fable» (Λονδίνο 2013-14) και «Sleep No More» (Λονδίνο 2003, Βοστώνη 2009, Νέα Υόρκη 2011), θα αναφερθώ  σε ξεχωριστό αφιέρωμα, αφού αποτελούν ταυτόχρονα σταθμό για την τέχνη του 21ου αιώνα και εμπειρίες με ιδιαίτερη προσωπική σημασία.

Οι μεγάλες πόλεις έχουν παράδοση στη δημιουργία προσωρινών δομών και εφήμερων καλλιτεχνικών δρώμενων, από τη Διεθνή Έκθεση στο Παρίσι του 1900 και το Φεστιβάλ της Βρετανίας του 1951 μέχρι την Παγκόσμια Έκθεση στις Βρυξέλλες του 1958 και, φυσικά, τους Ολυμπιακούς Αγώνες (αν και όλα αυτά τα γεγονότα άφησαν πίσω τους σημαντικά αρχιτεκτονικά τεχνήματα). Οι μπιενάλε, τα φεστιβάλ, οι προσωρινές εγκαταστάσεις τέχνης, η τέχνη του δρόμου, η αφήγηση, η ίδια η φύση του θεάτρου έχουν φύση στιγμιαίας μόνο ύπαρξης. Ταυτόχρονα, οι μεγάλες πόλεις συγκεντρώνουν τους καλύτερους συντελεστές από όλο  τον κόσμο — το δημιουργικό ταλέντο που τροφοδοτεί καλλιτεχνικά πειράματα, πολυεθνικές ομάδες συντελεστών (όπως το Cirque du Soleil) και κείμενα με πολυπολιτισμικές αναφορές και ερμηνείες. Και βέβαια στις μεγάλες πόλεις υπάρχουν οι συνήθως μικρές ομάδες θεατών που ενδιαφέρονται και επιζητούν το διαφορετικό, το πειραματικό, το άβολο. Ωστόσο, οι τρεις μορφές ψυχαγωγίας που ανέφερα έχουν και κάτι άλλο κοινό, που τις διαφοροποιεί από παραδοσιακές μορφές αστικής διασκέδασης. Και οι τρεις πραγματοποιούνται συνήθως σε χώρους που βρίσκονται κυριολεκτικά ή μεταφορικά στην «άκρη» της πόλης, στο μεταίχμιο της ισοπέδωσης: πρώην βιομηχανικοί χώροι που φέρουν σημάδια ακμής, παρακμής και εγκατάλειψης. Η πατίνα, η διαφορά φάσης ανάμεσα στο κτίριο και την υπόλοιπη πόλη, λειτουργεί σαν μία πύλη στον χωροχρόνο που σου επιτρέπει να αποδράσεις σε ένα άλλο σύμπαν. Η πύλη αυτή είναι ανοιχτή μόνο για λίγο καιρό και μόνο για τους μυημένους. Οι πληροφορίες για τις παραστάσεις και τις προβολές διακινούνται σε διαδικτυακές ομάδες πιστών θεατών και συντελεστών.

Η κλίμακα της παραγωγής και η φροντίδα στη λεπτομέρεια δεν μαρτυρούν ότι το σύμπαν αυτό πιθανότατα μετρά λίγες μόνο εβδομάδες ζωής πριν εξαφανιστεί διά παντός. Το μόνο αποτύπωμα που θα αφήσει στο μέλλον θα βρίσκεται στη μνήμη όσων βρέθηκαν εκεί, και στις προφορικές αφηγήσεις. H επίγνωση της προσωρινότητας της εμπειρίας και της επικείμενης θνητότητας του χώρου μάλλον λειτουργούν σαν ψυχοτροπικά φάρμακα, κάνοντας ό,τι βλέπεις και ό,τι ζεις να εντυπώνεται έντονα μέσα σου.