Η βιβλιοθήκη του «Μεγάλου Ανατολικού»

Ο «Μέγας Ανατολικός» του Ανδρέα Εμπειρίκου αποτελεί, πιθανότατα, το μεγαλύτερο σε μέγεθος μυθιστόρημα των ελληνικών γραμμάτων, καθώς καταλαμβάνει οχτώ τόμους και απλώνεται σε περισσότερες από δύο χιλιάδες σελίδες. Άρχισε να γράφεται το 1945 και ολοκληρώθηκε το 1951, όμως ο συγγραφέας του δεν σταμάτησε να το διορθώνει και να το συμπληρώνει με καινούριες σκηνές ή και με ολόκληρα κεφάλαια μέχρι το τέλος της ζωής του. Για πολλές δεκαετίες κυκλοφορούσε ένας μύθος, που όλο και διογκωνόταν, γύρω από το έργο, καθώς εκδόθηκε δεκαπέντε χρόνια μετά τον θάνατο του Εμπειρίκου και μέχρι τότε ήταν γνωστό μόνο από αναφορές σε αυτό ανθρώπων που είχε τύχει να ακούσουν ορισμένα αποσπάσματα από το στόμα του ίδιου του συγγραφέα. Τα εκτενέστερα αποσπάσματα (σχεδόν το μισό του τεράστιου μυθιστορήματος) είχε την τύχη να ακούσει ο Οδυσσέας Ελύτης, ο οποίος κατάρτισε και έναν συνοπτικό «Πίνακα Περιεχομένων» του έργου, τον οποίο χάριν ευκολίας μεταφέρω εδώ, μια και σήμερα ο «Μέγας Ανατολικός», το magnum opus του Εμπειρίκου, είναι ξανά ένα μυθιστόρημα γνωστό στους περισσότερους από τον μύθο του και όχι από την εμπειρία της ανάγνωσής του:

Ο ιστορικά εξακριβωμένος πλους του πρώτου υπερωκεανίου που συνέδεσε τη Μεγάλη Βρετανία με τις Ηνωμένες Πολιτείες, του Great Eastern, γίνεται η αφορμή για να δημιουργήσει [ο Ανδρέας Εμπειρίκος] μια κινούμενη μονάδα-νησίδα όπου, χωρίς τους περιορισμούς της πιθανοφάνειας, θα συσσωρεύσει όλες τις παραλλαγές και τις εκφάνσεις της σαρκικής ομιλίας, από την ονείρωξη και τον αυνανισμό αρχινώντας, ως την επιδειξιομανία, τον ηδονοβλεπτισμό, το λεσβιασμό, την παιδεραστία, την αιμομιξία, το φετιχισμό, το σαδισμό, το μαζοχισμό, την κοπροφαγία και οτιδήποτε άλλο μπορεί να βάλει ο νους του ανθρώπου αποβλέποντας στην ικανοποίηση του ερωτικού ενστίκτου.

Το ταξίδι του πλοίου για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής ξεκινάει, με 1.300 επιβάτες, από το Λίβερπουλ στις 21 Μαΐου του 1867 και διαρκεί δέκα ημέρες, κατά τη διάρκεια των οποίων λαμβάνουν χώρα, προφανώς, και άλλα γεγονότα εκτός από όσα, σημαντικά για την οικονομία και μυθολογία του έργου, αναφέρει ο Ελύτης. Μεταξύ των επιβατών του ηδονικού υπερωκεανίου ξεχωρίζει ο ελευθέριος λόρδος Κλίφφορντ, ο Ρώσος σοσιαλιστής πρίγκιπας Σέργιος Ιβάνοβιτς Μπλαγκοράντοβ, η δεκατριάχρονη Ελληνίδα Ειρήνη μαζί με την παιδαγωγό της Μαρία, η Καναδή χήρα Γερτρούδη Νόρρις με την κόρη της Φλώσσυ, ο Μορμόνος Χίραμ Ουάϊτ, ο Ιούλιος Βερν, ο Γάλλος φωτογράφος Νουμπάρ και ο Αμερικανός πολυεκατομμυριούχος Ναθαναήλ Λαίην. Εμφανίζονται ακόμη ο Γάλλος ζωγράφος, φίλος του Κάρολου Μπωντλαίρ, Αιμίλιος Μπερτιέ, η Αγγλίδα ηθοποιός Τζέην Μπόσουελ, ο Σκώτος συγγραφέας Γεώργιος Μακ Γκρέκορ, ο Έλληνας ποιητής Ανδρέας Σπερχής, η ενδεκαετής τρυφερά παιδίσκη Έθελ και ο Ελβετός ιατροφιλόσοφος Χανς Έντελμαν.

Αυτός ο τελευταίος είναι που, το πρωί της δεύτερης κιόλας ημέρας του ταξιδιού, θα εισέλθει στη βιβλιοθήκη του πλοίου και, επισκοπώντας τη, με περιέργεια και προσοχή, θα μας δώσει μια αρκετά λεπτομερή περιγραφή της, καθώς και μια καταγραφή πολλών από τα βιβλία που περιέχονται σε αυτήν:

Πλήρης θαυμασμού, ο Ελβετός ιατροφιλόσοφος έρριψε δεξιά και αριστερά το βλέμμα του και προσεπάθησε να υπολογίση τον αριθμόν των τόμων που εκάλυπτον τους τοίχους. Αφού εκοίταξε το επιβλητικόν συγκρότημα των τριών τεραστίων βιβλιοθηκών, εσκέφθη, «Εάν δεν υπάρχουν 6.000 βιβλία εδώ μέσα, ασφαλώς πρέπει να υπάρχουν 5.000»,και, βαδίζων επί του παχέος τάπητος, επροχώρησε εντός αυτού του ναού της ποιήσεως και της σοφίας και ήρχισε να εξετάζη τους τίτλους των διαφόρων συγγραμμάτων.

Η εξέταση των βιβλίων ξεκινάει από τους Άγγλους συγγραφείς, τον Σαίξπηρ βέβαια πρώτο-πρώτο και ύστερα τους υπόλοιπους ποιητές, πεζογράφους, φιλοσόφους και ιστορικούς της γηραιάς Αλβιώνος, για να ακολουθήσει το μικρότερο τμήμα με τα δημιουργήματα της νεαρής τότε αμερικανικής φιλολογίας:

Τα έργα του Emerson, του μεγάλου ανθρωποφιλοσόφου ποιητού Thoreau, τα έργα του Melville, τα μυθιστορήματα του Fenimore Cooper και της Beecher Stowe, ωρισμένα έργα του Jefferson, τα άπαντα του Edgar Allan Poe, τα ποιήματα του Longfellow και του Lowell, το περίφημον Oregon Trail του Πάραμαν και τα επικολυρικά μεγαλουργήματα του Walt Whitman.

Κατόπιν ο ξεναγός μας στη βιβλιοθήκη του Μεγάλου Ανατολικού ξεχωρίζει με χαρά τα βιβλία του Κάρολου Δαρβίνου και το «μικρόν αλλά βαρύ εις περιεχόμενον και ουσίαν παράδοξον έργον του Novalis».

Είμαστε πια, όπως είναι φανερό, στα ράφια με τους Γερμανούς συγγραφείς, μεταξύ των οποίων καταγράφονται με ενθουσιασμό και σχολιάζονται με θέρμη τα φιλοσοφικά έργα του Γεωργίου Εγέλου:

Εν ρίγος ισχυρόν διέτρεξε το σώμα του ιατροφιλοσόφου, εν ρίγος ισχυρότερον του οποίου δεν εγνώριζεν παρά μόνον εν — το ρίγος της ηδονής, το ρίγος του έρωτος, το ρίγος που αισθάνεται ο άνθρωπος κάθε φορά που χύνει…

Ακολουθούν οι βιβλιοθήκες με τους Έλληνες και Λατίνους κλασικούς συγγραφείς και με τους Γάλλους ποιητές, πεζογράφους και ιστορικούς, όπου βρίσκονται και τα τρία πρώτα έργα του Ιουλίου Βερν και «Τα άνθη του κακού» του Μπωντλαίρ, «εις την πρώτην έκδοσιν, την περιέχουσαν τα 7 καταδικασθέντα αργότερον ποιήματα». Που μας φέρνει, αφού μεσολαβούν ορισμένα έργα των μεγάλων Ρώσων συγγραφέων, στο ψηλότερο ράφι της βιβλιοθήκης, εκεί όπου βρίσκονται τοποθετημένα…

…πολλά εκ των μεγαλυτέρων και πλέον περιφήμων ερωτικών ή ερωτογραφικών έργων, εξ εκείνων που πολύ σπανίως συναντά κανείς εις βιβλιοθήκας προοριζομένας διά το ευρύ κοινόν. […] Εις το ράφι τούτο, το αρκετά απρόσιτον, ήταν τοποθετημένα, προφανώς σκοπίμως τόσον υψηλά, το Monsieur Nicolas και άλλα έργα του Restif de la Bretonne, αι Dames Galantes του Brantôme, ολόκληρος η σειρά των θαυμασίων απομνημονευμάτων του Τζιάκομο Καζανόβα, το Moyen de parvenir του Béroalde de Verville, το Dialogues de Ligea του Chorier, αι Αφροδίται του Nerciat, το Rideau levé ou l’éducation de Laure, που αποδίδεται εις τον Mirabeau, η Gamiani που αποδίδεται εις τον Musset, τα Απομνημονεύματα της Fanny Hill, ο Célestin de Chartreux, πολλά άλλα έργα διαφόρων άλλων λιμπερτίνων συγγραφέων και ολόκληρα τα καλλίτερα μυθιστορήματα του μεγαλυτέρου αλγολαγνικού ποιητού όλων των καιρών, του Μαρκησίου ντε Σαδ.

Είναι σχεδόν βέβαιο ότι μια τόσο λεπτομερής και πολυσέλιδη περιγραφή αυτής της φανταστικής βιβλιοθήκης δεν μπορεί παρά να εκκινεί από κάποια υπαρκτή ή έστω σε κάποιο βιβλίο περιγραφόμενη βιβλιοθήκη, η οποία θα λειτούργησε, αν όχι ως πρότυπο, τουλάχιστον ως σημείο εκκίνησης και αναφοράς για τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Ήδη ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης έχει προτείνει δύο τέτοιες βιβλιοθήκες, με τις οποίες θα μπορούσε να συγκριθεί αυτή του Μεγάλου Ανατολικού: τη γνωστή μας βιβλιοθήκη του Ναυτίλου από το βιβλίο του Ιουλίου Βερν «Είκοσι χιλιάδες λεύγες κάτω από τη θάλασσα» και, βέβαια, την προσωπική βιβλιοθήκη του ποιητή, για την οποία έχουμε αρκετές πληροφορίες. Σε αυτά τα δύο πιθανά πρότυπα μπορούμε να προσθέσουμε και τη, μικρή, χωρίς αμφιβολία, βιβλιοθήκη της θαλαμηγού Γόησσας, από την οποία είχε αποσπάσει ο ποιητής, σε παιδική ηλικία, το πρώτο του αντίτυπο έργου του Τολστόι, που στη συνέχεια ενσωματώθηκε στη δική του βιβλιοθήκη — και με αυτό τον τρόπο διασώθηκε από τη βύθιση της θαλαμηγού, που παρέσυρε στον βυθό της θάλασσας όλα τα υπόλοιπα βιβλία.

Τη βιβλιοθήκη της Γόησσας και τη βιβλιοθήκη του ίδιου του Εμπειρίκου όμως, κατά τα χρόνια που συνέθετε τον «Μεγάλο Ανατολικό», αξίζει να τη δούμε πιο αναλυτικά. Την επόμενη εβδομάδα.