Η αποφυγή της λήθης

Σε ένα προηγούμενο σημείωμα είχαμε πει ότι το να είναι κανείς άνθρωπος —δηλαδή η φύση του ανθρώπου, η «ανθρωποσύνη»— είναι αποτέλεσμα μιας διανοητικής διαδικασίας και όχι ένα απλό βιολογικό χαρακτηριστικό ενός είδους παράξενων ζώων που κατάφεραν με τη βοήθεια της τυφλής τύχης να αναρριχηθούν στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας του πλανήτη. Ότι δηλαδή για να γίνει ο άνθρωπος άνθρωπος πρέπει να καταλάβει ότι είναι κάτι και τι είναι αυτό το κάτι, και επίσης να καταλάβει ότι πρέπει να ζει σύμφωνα με αυτή τη γνώση για να μπορεί να παραμείνει άνθρωπος. Εάν το λησμονήσει αυτό, παύει να είναι άνθρωπος και επιστρέφει στην κτηνώδη κατάσταση των δαρβίνειων προγόνων του, από την οποία απελευθερώθηκε επειδή απέκτησε και κάνει χρήση της δύναμης της νόησης. Στο σημείωμα αυτό είχαμε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το πιο δύσκολο εγχείρημα στην ιστορία της ανθρωπότητας είναι να αποφευχθεί η λήθη τού τι σημαίνει άνθρωπος, μια λήθη που πηγάζει από τη συνήθεια σε έναν τρόπο ζωής και οδηγεί, τελικά, στον δογματισμό και τον φανατισμό.

Όμως, όπως σε όλα τα θέματα που αφορούν το ανθρώπινο πνεύμα, η συνειδητή διατύπωση του προβλήματος οδηγεί και στη λύση του. Και η λύση του προβλήματος της αποφυγής της λήθης τού τι είναι άνθρωπος είναι η διαρκής υπενθύμιση του περιεχόμενου της ανθρώπινης φύσης με τη μορφή μιας θετικής, γενικής και αντικειμενικής γνώσης. Αυτή η γνώση είναι το περιεχόμενο του συστήματος του θετικού δικαίου και ιδιαίτερα του συντάγματος που διέπει τη ζωή κάθε πολιτικά συντεταγμένης κοινωνίας, κάθε κοινοπολιτείας. Ένα πολιτειακό σύνταγμα δεν περιέχει μόνο τους τυπικούς κανόνες της λειτουργίας του πολιτεύματος, αλλά εκφράζει κατά κύριο λόγο τις θεμελιώδεις αρχές που διέπουν την ανθρώπινη φύση, καθορίζοντας, πρώτον τον ανώτατο σκοπό του κράτους, που στις δυτικές ανθρωπιστικές και φιλελεύθερες κοινοπολιτείες δεν είναι τίποτα λιγότερο από την απόλυτη προστασία της αξίας του ανθρώπου (όπως το διατυπώνει π.χ. το άρθρο 2 του ελληνικού συντάγματος), και τις απαραίτητες δυνατότητες που πρέπει να έχουν οι κάτοικοι ενός κράτους για να μπορέσουν να εκπληρώσουν αυτή τη θεμελιώδη επιταγή, δηλαδή τα προσωπικά ή ανθρώπινα και τα πολιτικά δικαιώματα, και, δεύτερον, δίνοντας την εγγύηση μέσω του διαδικαστικού του μέρους του συντάγματος, ότι οι νόμοι που θα θεσπίζονται σύμφωνα με τις διατάξεις του διέπονται από το πνεύμα του ορθού λόγου και θα εφαρμοστούν.

Με άλλα λόγια, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις που εμπεριέχονται σε ένα σύνταγμα είναι η λογική απόρροια του ορισμού του ανώτατου σκοπού του κράτους, κάτι που γίνεται φανερό αν εξετάσουμε τι είδους κράτη και κοινωνίες απορρέουν από συντάγματα που δεν ορίζουν την απόλυτη προστασία της ανθρώπινης αξίας ως τον υπέρτατο σκοπό του κράτους. Τέτοια συντάγματα –και τα αντίστοιχα κράτη– υφίστανται στον σημερινό μας κόσμο και τα κράτη που διέπονται από αυτά σχηματίζουν μία εκ πρώτης όψεως ανομοιογενή ομάδα, διότι μερικά λειτουργούν φαινομενικά όπως οι δυτικές κοινοπολιτείες, ενώ άλλα έχουν πιο αυταρχικό χαρακτήρα ή είναι καθαρές τυραννίες. Όμως κοινό τους γνώρισμα είναι ότι τα συντάγματα αυτών των κρατών ορίζουν ως υπέρτατο σκοπό του κράτους είτε την απόλυτη προστασία ενός έθνους (όπως π.χ. στο τουρκικό σύνταγμα, όπου υπάρχει η σαφής διατύπωση ότι όποιος αντιτίθεται στο τουρκικό έθνος χάνει όλες τις εγγυήσεις και όλα τα δικαιώματα που παρέχονται στο σύνταγμα), είτε την πρωτοκαθεδρία μιας ιδεολογίας ή ενός τρόπου ζωής (όπως π.χ. το σύνταγμα της λεγόμενης Λαϊκής Δημοκρατίας της Βόρειου Κορέας), είτε την ακεραιότητα της χώρας (όπως π.χ. διατυπώνει το άρθρο 6 του συντάγματος της Ένωσης της Μυανμάρ, τη μέχρι πρότινος γνωστής ως Βιρμανίας), είτε την πρωτοκαθεδρία μιας συγκεκριμένης σχέσης του ανθρώπου με το Θείο (όπως ορίζει ο βασικός νόμος του Βασιλείου της Σαουδικής Αραβίας). Όλα αυτά τα συντάγματα διατυπώνουν μια ελλιπή και λανθασμένη γνώση της ανθρώπινης φύσης που έχει ως συνέπεια τον διχασμό του λαού σε ανθρώπους που είναι «συμβατοί» και «ασύμβατοι» με τη συνταγματική τάξη, την καταπίεση και πολλές φορές την εμφύλια διαμάχη.

Γεγονότα όπως ο διωγμός των Ροχίνγκια στη Μυανμάρ, ο διαρκής πόλεμος του τουρκικού κράτους εναντίον των Κούρδων αυτονομιστών, αλλά και ο απηνής διωγμός πολιτικών αντιφρονούντων μέσα τους κόλπους του «αστικού» τουρκικού κράτους, η διαρκής δυναστική δικτατορία του κομουνιστικού κόμματος της Βόρειας Κορέας, ο εμφύλιος στην Συρία, η καταπίεση άλλων θρησκειών και άλλων ισλαμικών δογμάτων στη Σαουδική Αραβία, αλλά και η πολιτική κατάσταση στη λεγόμενη «Δημοκρατία της Βαϊμάρης», που τελικά οδήγησε στην εγκαθίδρυση του πιο απάνθρωπου καθεστώτος στη γνωστή ανθρώπινη ιστορία, είναι μερικά από τα πρακτικά αποτελέσματα αυτής της ελλιπούς διατύπωσης της γνώσης για την ανθρώπινη φύση που εξακολουθεί να ταλανίζει την ανθρωπότητα.

Από την άλλη μεριά, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι η απλή διατύπωση της απόλυτης προστασίας της ανθρώπινης αξίας ως υπέρτατου σκοπού του κράτους δεν αρκεί για τη διάχυση της ορθής γνώσης της ανθρώπινης φύσης στους ανθρώπους. Και οι δυτικές, ανθρωπιστικές και φιλελεύθερες κοινοπολιτείες είναι επιρρεπείς σε τάσεις ρατσισμού, απομονωτισμού, προστατευτισμού και εθνικισμού που διχάζουν τις κοινωνίες και τους λαούς τους και ευνοούν καταστάσεις ενδοκοινωνικής βίας. Αυτό μας δείχνει ότι η ανθρώπινη γνώση δεν είναι κάτι στατικό και άφθαρτο, αλλά κάτι που αποκτάται και διατηρείται μόνο με συνεχή εφαρμογή του στην πράξη.

Πρέπει, με άλλα λόγια, να εφαρμόζουμε την επιταγή της προστασίας και του σεβασμού της ανθρώπινης αξίας σε κάθε μας πράξη και σχέση με άλλους ανθρώπους, στο προσωπικό μας περιβάλλον και στον δημόσιο χώρο, αλλά και στις σχέσεις μας με άλλα έμβια όντα όπως και με άψυχα πράγματα. Πρέπει, με άλλα λόγια, όχι μόνο να αποφεύγουμε τον βασανισμό και την άσκοπη θανάτωση ζώων (π.χ. το κυνήγι άγριων ζώων μόνο για λόγους αναψυχής) όπως και την άσκοπη καταστροφή φυτών, αλλά επίσης να σεβόμαστε τα πράγματα που ανήκουν σε άλλους ή είναι δημόσια ιδιοκτησία, ακόμα και όσα είναι μέρος του φυσικού περιβάλλοντος χωρίς να βρίσκονται υπό τη ρητή προστασία ενός «ιδιοκτήτη».

Και, επειδή η σχέση σεβασμού είναι και αυτοαναφορική, πρέπει πρώτα απ’ όλα να σεβόμαστε τον ίδιο τον εαυτό μας, δηλαδή να αποφεύγουμε πράγματα και καταστάσεις που μπορούν να οδηγήσουν στον αυτοτραυματισμό της δικής μας ανθρώπινης αξίας. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να αποφύγουμε τη λήθη του ανθρώπινου είναι και τον τάρταρο της αποκτήνωσης.

[ Εικονογράφηση: James Jarvaise, «Man in the Room» (1967, λεπτ.) ].