Δέκα μέρες στην Αβάνα [7]

[Μέρος 1^ο, 2^ο, 3^ο, 4^ο, 5^ο & 6^ο]

Πόλη-μουσείο. Θεματικό πάρκο φτώχειας. Εξωτικός Παράδεισος. Νησί των αποκλεισμένων. Κομουνιστικό πείραμα. Αυταρχικό καθεστώς. Χώρα στα πρόθυρα ιστορικής αλλαγής. Σύμφωνα με ένα κουβανέζικο ανέκδοτο, οι μεγάλες επιτυχίες της Επανάστασης ήταν η εκπαίδευση, ο αθλητισμός και η δημόσια υγεία· οι μεγάλες αποτυχίες ήταν το πρωινό, το μεσημεριανό και το βραδινό.

Ο καθένας προβάλλει τις δικές του επιθυμίες, ιδεοληψίες και ανάγκες στην Κούβα. Οι κομουνιστές τη στάση των Αμερικανών πριν και μετά την επανάσταση. Οι φιλελεύθεροι Δυτικοί τα δεινά του καθεστώτος Κάστρο, την ανάμειξη των Σοβιετικών, τον περιορισμό των ελευθεριών, την έλλειψη βασικών ειδών. Η παγκόσμια αγορά τεστοστερόνης λατρεύει την εικόνα του Τσε. Οι τουρίστες και οι εξωτερικοί παρατηρητές το θεματικό πάρκο - χρονομηχανή: τα παλιά αυτοκίνητα, το ρούμι, τις παραλίες και τους κατοίκους-«ιθαγενείς» που είτε παρουσιάζονται χαρούμενοι και αμέριμνοι παρά το δελτίο τροφίμων, είτε ζούνε σε μία Κόλαση, μία νεκρή χώρα από την οποία δεν βλέπουν την ώρα να φύγουν. Οι ρομαντικοί νοσταλγοί ενός εξωτικού και παρελθόντος «Άλλου» επικεντρώνουν στην κουβανέζικη τζαζ και στην αποικιοκρατική αρχιτεκτονική.

Όλοι έχουν δίκιο ― τουλάχιστον εν μέρει. Όπως αναφέρει και η Julia Cooke, η Κούβα είναι ένας καθρέφτης στον οποίο όλοι βλέπουμε τον εαυτό μας. Μαζί με όλους κι εγώ. Χρειάστηκε να ταξιδέψω στην άλλη άκρη του κόσμου για να αποσυνδεθώ και να αποστασιοποιηθώ από μία τεχνοκουλτούρα που, όπως λέει και η Sherry Turkle (βιογραφία, ομιλία στο TED), δημιουργεί εκπληκτικές ευκαιρίες αλλά ταυτόχρονα και φοβερές προκλήσεις για την ανθρώπινη επικοινωνία.

Το πρώτο βράδυ που φτάσαμε στην Αβάνα, με το που μας άφησε το ταξί έξω από το σπίτι, είδα δύο μικρά παιδιά ―ένα αγόρι κι ένα κορίτσι γύρω στα 10― να παίζουν ένα επιτραπέζιο αμέριμνοι, καθισμένα όπως-όπως στα μπαρουτιασμένα από το καυσαέριο σκαλιά της πολυκατοικίας. Ήταν Τετάρτη, γύρω στις 10 το βράδυ, και σκέφτηκα ότι αυτό είναι ένα θέαμα που πιθανότατα δεν το έχω ξαναδεί από όταν ήμουν εγώ 10 ετών.

Μετά από αυτό το δεκαήμερο αποσύνδεσης, η μόνη μου αντίδραση μπορούσε να είναι το πικρό χαμόγελο όταν η πρώτη εικόνα που αντίκρισα μπαίνοντας στο τρένο για το κεντρικό Λονδίνο ήταν όλους ανεξαιρέτως τους επιβάτες να είναι σκυμμένοι και κολλημένοι στα κινητά τους. Το στομάχι μου έγινε κόμπος, όχι από αηδία ή ντροπή ή επίκριση των άλλων, αλλά από φόβο· από φόβο ότι η ενσωμάτωση της τεχνολογίας προχώρησε πιο γρήγορα από ό,τι μπορούμε να την επεξεργαστούμε και να τη διαχειριστούμε· από φόβο ότι αυτό είναι το αναπόφευκτο μέλλον. Μέσα μου άκουσα μία φωνή να λέει, «Δεν είμαι εγώ αυτό το πράγμα».

Η διαφορά βέβαια είναι ότι εγώ, εμείς, είχαμε και (μόνο ώς ένα βαθμό) έχουμε το προνόμιο και την ευκαιρία να διαλέξουμε είτε την απομόνωση, τη φτώχεια και τον ασκητικό τρόπο ζωής, είτε τον κορεσμό, τον θόρυβο, τη μαζική κοινωνικοποίηση, την υπερπροβολή, τον καταιγισμό πληροφοριών και ερεθισμάτων, την καθημερινότητα της ανάπτυξης, την ανοιχτή αγορά, τον ανταγωνισμό. Είχαμε την επιλογή (ασχέτως τού αν η επιλογή αυτή έγινε από άλλους για εμάς και εμείς την αποδεχτήκαμε και την αποδεχόμαστε κάθε μέρα). Ο μέσος Κουβανός πολίτης δεν είχε ποτέ μέχρι τώρα την επιλογή αυτή. (Αν και θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι η συνεχόμενη νομιμοποίηση ενός συγκεκριμένου πολιτικού συστήματος από μία ευρεία κοινωνική πλειοψηφία αποτελεί, και αυτή, συνειδητή επιλογή. Η ευθύνη και η επιλογή μας, άλλωστε, δεν περιορίζεται στο ατομικό επίπεδο: εκτείνεται και στο συλλογικό). Και η σκληρή αλήθεια είναι ότι, αν έπρεπε να διαλέξω ανάμεσα στους δύο κόσμους, η επιλογή θα ήταν ―και είναι κάθε μέρα― ξεκάθαρη· άλλωστε ο χρόνος δεν γυρίζει πίσω.

Η Κούβα όμως ―για λίγο ακόμα χρόνο― θα είναι η ζωντανή υπενθύμιση αυτών που επιλέξαμε να χάσουμε.

Τ Ε Λ Ο Σ

Σημειώσεις

Για όσους ενδιαφέρονται να κάνουν το πρώτο τους ταξίδι στην Κούβα, προτείνω τους εξαιρετικούς οδηγούς του Lonely Planet (δίνει έμφαση στο πολιτισμικό πλαίσιο και σε καταλόγους ξενοδοχείων και εστιατορίων) και το Rough Guide to Cuba (πιο κατάλληλο για όσους σκοπεύουν να ταξιδέψουν εκτός Αβάνας). Ο καλύτερος και πιο χρηστικός, όμως, οδηγός για την Αβάνα είναι της DK Eyewitness Travel. Για καλό και φτηνό φαγητό προτείνουμε το paladar Locos κοντά στο πανεπιστήμιο, ενώ για εξαιρετικά κοκτέιλ και πολύ καλό (αλλά όχι τόσο φτηνό) φαγητό το O’Reilly 304 στην παλιά πόλη. Με 30 δολάρια το βράδυ εξασφαλίζετε διαμονή και αυθεντική κουβανέζικη εμπειρία στην casa particular της Carlita και του Orlando πάνω στο Μαλεκόν.

Το αυτοβιογραφικό έπος του πρόωρα χαμένου Reinaldo Arenas «Πριν πέσει η νύχτα» κυκλοφόρησε στα ελληνικά το 2001. Εάν όμως πρόκειται να διαβάσετε μόνο ένα βιβλίο για να κατανοήσετε τη σύγχρονη κουβανέζικη κουλτούρα, καθημερινότητα και ψυχοσύνθεση ―καθώς επίσης και την πραγματικότητα του πολιτικού, οικονομικού και πολιτισμικού συστήματός της― αυτό θα μπορούσε να είναι το “The Other Side of Paradise: Life in the New Cuba” της Julia Cooke. Μέσα από βιωματική έρευνα ετών, και σκιαγραφώντας το προφίλ και τη ζωή ενός ανθρώπου που γνώρισε για κάθε πτυχή της ζωής εκεί, η Cooke τέμνει με απολαυστικό και ταυτόχρονα αντικειμενικό τρόπο το αντικείμενό της.

Για τους λάτρεις της λογοτεχνίας, του νουάρ, της ιστορίας και της τέχνης, ο μεγάλος Λεονάρδο Παδούρα καταφέρνει να τα συνδυάσει αριστοτεχνικά όλα αυτά στα βιβλία του, αρκετά εκ των οποίων κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Καστανιώτη. Ο Παδούρα έγινε γνωστός για τη σειρά βιβλίων του με ήρωα τον αστυνομικό Μάριο Κόντε. Η Αβάνα φυσικά παρέχει γενναιόδωρο υλικό για να φτιάξει κάποιος ατμόσφαιρα και ο Παδούρα το κάνει καλά αυτό, χρησιμοποιώντας όμως το νουάρ ως πρόσχημα για να μιλήσει για δύσκολα ή ευαίσθητα κοινωνικά και πολιτικά θέματα. Δυστυχώς, από την αρχική τετραλογία με τον Κόντε (γνωστή και ως Τέσσερις Εποχές) στα ελληνικά κυκλοφορούν μόνο οι (πολύ καλές) Μάσκες, ενώ ο Κόντε εμφανίζεται και στο Αντιός, Χέμινγουεϊ! ― μία απολαυστική νουβέλα στην οποία ο Παδούρα παίζει με τον αναγνώστη δοκιμάζοντας συνεχώς τα όρια ανάμεσα στη μυθοπλασία και την πραγματικότητα. Το βιβλίο διαδραματίζεται στη βίλα του Χέμινγουεϊ στα περίχωρα της Αβάνας, στη Finca Vigia. Η βίλα είναι πλέον μουσείο (αν και οι επισκέπτες βλέπουν τα δωμάτια από τις άπειρες μπαλκονόπορτες αφού το εσωτερικό διατηρείται ανέπαφο). Στον μεγάλο κήπο της βίλας θα δείτε και το θρυλικό σκάφος Pilar με το οποίο ο Χέμινγουεϊ έψαχνε για γερμανικά υποβρύχια κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ασχέτως του αν σας αρέσει ή όχι ο Χέμινγουεϊ είτε ως συγγραφέας, είτε ως χαρακτήρας, ο συνδυασμός της ανάγνωσης του βιβλίου του Παδούρα με την επίσκεψη στη βίλα αξίζει τον κόπο (ο οποίος κόπος έγκειται κυρίως στη διαδρομή με ταξί από το κέντρο της Αβάνας, στην ημίωρη διάρκεια της οποίας εισπνεύσαμε τόσο καυσαέριο όσο δεν είχαμε καταναλώσει μεγαλώνοντας στην Αθήνα της δεκαετίας του 1980).

Ο Χέμινγουεϊ και τα βιβλία του που διαδραματίζονται στην Καραϊβική κατέχουν ιδιαίτερη ―μάλλον μοναδική― θέση στη σύγχρονη ιστορία της Κούβας και ο τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας αντιμετωπίστηκε τότε (και αντιμετωπίζεται τώρα) λέει πολλά για την ίδια την Κούβα. Στο κέντρο της Αβάνας μπορείτε να επισκεφτείτε το ξενοδοχείο Ambos Mundos (στο οποίο ο Χέμινγουεϊ είχε δωμάτιο στην αρχή της διαμονής του εκεί) και δύο από τα γνωστότερα στέκια του και της πόλης συνολικά: τη Bodeguita del Medio (αν και η σχέση του συγγραφέα με το μπαρ και τη δημιουργία του μοχίτο εκεί αμφισβητείται) και φυσικά τη Floridita.

Η βιβλιογραφία για την κρίση του Κόλπου των Χοίρων είναι σχετικά περιορισμένη (Wyden 1980, Rasenberger 2012, κυρίως όμως το Kornbluh 1998). Αντιθέτως, αυτή για την κρίση των Πυραύλων της Κούβας περιλαμβάνει εξαιρετικούς τόμους όπως το βιβλίο-απομνημονεύματα του Robert Kennedy (Thirteen Days· για όσους δεν προλαβαίνουν να διαβάσουν το βιβλίο, η ομώνυμη ταινία είναι πολύ καλή) το οποίο έθεσε το πλαίσιο κατανόησης της κρίσης, και ειδικά το συγκλονιστικό The Kennedy Tapes: Inside the White House During the Cuban Missile Crisis των May και Zelikow, που θα έπρεπε να είναι υποχρεωτικό για όσους ασχολούνται με διακυβέρνηση, διπλωματία και στρατηγική. Το Operation Mongoose: Prelude of a Direct Invasion of Cuba του Κουβανού Jacinto Valdes-Dapena είναι ενδιαφέρον και αναπάντεχα αφοσιωμένο στην περιγραφή των γεγονότων, καλύπτοντας μία επιχείρηση για την οποία έχουν γραφτεί ελάχιστα στη δυτική βιβλιογραφία. Οι απόπειρες της κυβέρνησης των ΗΠΑ εναντίον του Κάστρο και ο αντίκτυπος της αποτυχημένης απόβασης στον Κόλπο των Χοίρων θίγονται επίσης στο JFK του Όλιβερ Στόουν.

Το πανέμορφο (και υποψήφιο για Όσκαρ Ξενόγλωσσης Ταινίας) ρομαντικό δράμα/μιούζικαλ κινουμένων σχεδίων Chico & Rita των Fernando Trueba και Javier Mariscal είναι διαθέσιμο και ως graphic novel, ενώ κυκλοφορεί και το σχετικό soundtrack. Εκτός από τα νουάρ και τα ιστορικά μυθιστορήματα, ο Παδούρα έγραψε και το σενάριο της σπονδυλωτής ταινίας «7 Ημέρες στην Αβάνα» (το οποίο ενέπνευσε και τον τίτλο της παρούσας σειράς) με επτά σεκάνς σκηνοθετημένες από επτά διαφορετικούς σκηνοθέτες. Το «Φράουλα και Σοκολάτα» του Tomás Gutiérrez Alea ―γυρίστηκε στο παγωτοπωλείο Coppelia που αναφέρθηκε σε προηγούμενο άρθρο― κέρδισε την Αργυρή Άρκτο στο Φεστιβάλ του Βερολίνου το 1994· είναι ενδιαφέρον το ότι δοξάστηκε στην ίδια την Κούβα αφού έθιξε κοινωνικά, πολιτικά και ηθικά θέματα που τότε ήταν ταμπού. Το βιβλίο του Graham Greene και η ταινία του Κάρολ Ριντ «Ο Άνθρωπος μας στην Αβάνα» είναι μία εντελώς βρετανική σάτιρα της κατασκοπίας στη χώρα που συνέπεσε με την αλλαγή του καθεστώτος.

Όσο για τη μουσική, τρία από τα καλύτερα άλμπουμ που κυκλοφορούν είναι το Leonardo Timor and his Cuban Jazz Band, το Cubana Be, Cubana Bop του Dizzy Gillespie και, φυσικά, το Buena Vista Social Club της ομώνυμης μπάντας.

Η σειρά συνοδεύεται από ψηφιακή έκθεση 120 φωτογραφιών: Το Αστικό Τοπίο της Αβάνας.