Πέντε σενάρια πολιτικής φαντασίας

Προχτές το βράδυ, μετά την προβολή της τελευταίας μου ταινίας, του Essence (Η Ουσία στη Ζωή), ένας φίλος παρατήρησε ότι όλο αυτό το φιλοσοφικό και πολιτικό οικοδόμημα που η ταινία (και κατ’ επέκταση η δουλειά μου) προσπαθεί να υποστηρίξει —το μοντέλο, δηλαδή, της αστικής κουλτούρας και της φιλελεύθερης σοσιαλδημοκρατίας— είναι ένας κόσμος που έχει πεθάνει. Ο κόσμος αυτός βασίστηκε στις αρχές του Διαφωτισμού, στα Συντάγματα του 18^ου και του 19^ου αιώνα, στην άνοδο της αστικής τάξης, στη μεταπολεμική τάξη πραγμάτων του ΟΗΕ και της Δυτικής κυριαρχίας. Ο φίλος σοφά παρατήρησε ότι αυτό που σήμερα αναγνωρίζουμε ως «αρμονία» (ή «τάξη πραγμάτων») —και το οποίο καθορίζει τις βασικές αξίες και τρόπους λειτουργίας της κοινωνίας— δεν είναι κάτι στατικό· είναι αποτέλεσμα εκρήξεων, επαναστάσεων, περιόδων χάους που θα γεννήσουν τη νέα κατάσταση.

Έχω ήδη σημειώσει ότι τα φαινόμενα των τελευταίων ετών —το Brexit, η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ, το κύμα λαϊκισμού και εξτρεμισμού στην Ευρώπη— αποτελούν ταυτόχρονα την απαρχή μιας Νέας Παγκόσμιας Αταξίας και το αποτέλεσμα κοινωνικών και πολιτισμικών ζυμώσεων που ξεδιπλώνονται σε ορίζοντα δεκαετιών. Οι κραδασμοί που βιώνουν οι θεσμοί της φιλελεύθερης δημοκρατίας και της μεταπολεμικής παγκόσμιας τάξης μπορεί να είναι είτε προσωρινοί σπασμοί προσαρμογής και ενδυνάμωσης, είτε ο επιθανάτιος ρόγχος του ancien régime του μοντερνισμού· μιας χρυσής εποχής που τελειώνει ανεπιστρεπτί, πριν τη μετάβαση σε ένα μεταμοντέρνο, νεομεσαιωνικό σκότος.

Το 1992, δύο τεράστιοι κομίστες —ο Πιερ Κριστέν (Pierre Christin) και ο Ντανιέλ Σεπί (Daniel Ceppi)— δημιούργησαν ένα εξαιρετικό, σχεδόν προφητικό αλλά σχετικά άγνωστο πολιτικό θρίλερ με τίτλο Η Νύχτα των Παρανόμων (La Nuit des Clandestins). Το καλοκαίρι του 1993, όταν οι εφημερίδες στην Ελλάδα ζούσαν μία εντελώς άλλη εποχή, το κόμικς αυτό παρουσιάστηκε ολόκληρο στα Νέα — μία σελίδα κάθε μέρα, επί 59 ημέρες (η τελευταία και 60^ή κόπηκε) [διαθέσιμο σκαναρισμένο εδώ]. Στη Νύχτα των Παρανόμων, οι Κριστέν και Σεπί φαντάστηκαν και ξεδίπλωσαν ένα σενάριο στο οποίο —πριν την εμφάνιση του Παγκόσμιου Ιστού (world wide web) και πολύ πριν την εξάπλωση των κινητών τηλεφώνων και των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (social media)— εκατομμύρια περιθωριοποιημένοι άνθρωποι του Τρίτου Κόσμου από την Αφρική και την Ασία (ή αυτού που σήμερα ονομάζουμε ο Παγκόσμιος Νότος, Global South) αρχίζουν να κινούνται μαζικά προς την Ευρώπη. Η εισβολή τους είναι ειρηνική —όχι όμως χωρίς αντιδράσεις και εκτροπές— και σκοπό έχει τη διεκδίκηση ενός πιο δίκαιου οικονομικού συστήματος και ενός καλύτερου μέλλοντος για τους «αδικημένους» αυτού του πλανήτη.

Το κόμικς αυτό δεν είναι επιστημονική φαντασία, αφού λαμβάνει χώρα στο παρόν και δεν περιλαμβάνει ίχνος τεχνολογίας του μέλλοντος. Είναι όμως πολιτική φαντασία, αφού η εξέλιξη του σεναρίου προϋποθέτει ενέργειες (μη ιεραρχικό συντονισμό χιλιάδων ετερόκλητων κοινοτήτων, διατήρηση ειρηνικού και μη βίαιου χαρακτήρα της εισβολής, μη εκφυλισμό των σχέσεων ισχύος) που δεν είναι συμβατές με την ανθρώπινη φύση και την οργάνωση των ανθρώπινων κοινωνιών.

Η προχθεσινή συζήτηση με τον φίλο —σε συνδυασμό με την ύπαρξη εκείνου του παλιού κόμικς— με έβαλε σε σκέψεις. Στο μυαλό μου άρχισα να πλάθω σενάρια επανάστασης και ανατροπής του συστήματος. Εάν ο κόσμος που γνωρίζουμε όντως πεθαίνει, τι θα τον διαδεχθεί; Ποιοι θα μπορούσαν να είναι οι φορείς και οι συνέπειες μιας επανάστασης ή μιας ριζικής αναδόμησης της τάξης πραγμάτων τον 21^ο αιώνα;

Κάπως έτσι εντόπισα πέντε πιθανές ομάδες ή αφετηρίες βίαιης επανάστασης ή ριζικής αλλαγής της τάξης πραγμάτων με βάση τα τωρινά δεδομένα. Τα σενάρια αυτά συνιστούν μία πρόχειρη άσκηση επί χάρτου και όχι πρόβλεψη ή επιθυμία. Άλλωστε, η ιστορία σπάνια ακολουθεί τις προβλέψεις μας με γραμμικό τρόπο. Άλλα φαινόμενα και προκλήσεις που δεν αναφέρω εδώ, όπως η κλιματική αλλαγή, μπορεί να λειτουργήσουν ως αφορμές βίαιων ανατροπών. Τονίζω επίσης ότι, για χάρη της σεναριολογίας, προχωράω σε ένα κάπως βιαστικό τσουβάλιασμα δημογραφικών ομάδων που δεν είναι απολύτως εσωτερικά ομοιογενείς.

Σενάριο 1: Οι χιλμπίληδες παίρνουν τα όπλα. Η σημασία της διάστασης ανάμεσα στα παγκοσμιοποιημένα αστικά κέντρα και την παρηκμασμένη περιφέρεια έχει ήδη φανεί σε πολλές εκλογές και δημοψηφίσματα. Η αποβιομηχάνιση στη γαλλική επαρχία, η περιθωριοποίηση μιας τεράστιας μάζας λευκών της εργατικής τάξης στις ΗΠΑ και η αποκοπή του Λονδίνου από την υπόλοιπη Βρετανία έχουν δημιουργήσει μάζες θυμωμένων, άνεργων ή υποαπασχολούμενων γηγενών που στρέφονται εναντίον της προνομιούχου αστικής τάξης, των φιλελεύθερων λογίων, του πολιτικού συστήματος, των μεταναστών και της παγκοσμιοποίησης. Μέσα στα επόμενα πέντε με δέκα χρόνια, η Τεχνητή Νοημοσύνη και η τεχνολογία αυτόματης οδήγησης αυτοκινήτων και (κυρίως) φορτηγών προβλέπεται ότι θα οδηγήσει εκατομμύρια επαγγελματίες οδηγούς στην ανεργία. Πολλοί από αυτούς είναι μεσήλικες και είτε δεν θα μπορούν, είτε δεν θα θέλουν να αποκτήσουν άλλες δεξιότητες για να βρουν μία άλλη δουλειά. Την πραγματικότητα που ζουν σε καθημερινή βάση εκατομμύρια λευκοί σε αποβιομηχανοποιημένες ζώνες των ΗΠΑ περιγράφει εξαιρετικά στο σημαντικό βιβλίο του «Το Τραγούδι του Χιλμπίλη» (Εκδόσεις Δώμα) ο Τζέιντι Βανς. Χαρακτηριστικό των πληθυσμών αυτών —τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη— είναι ότι δεν έχουν κοινωνικό, οικονομικό ή πολιτισμικό κεφάλαιο που θα τους επέτρεπε να οργανωθούν και να ανορθωθούν. Το ένα βασικό εργαλείο που διαθέτουν αυτές οι κοινωνικές ομάδες είναι η ψήφος τους. Εάν ένας αντισυστημικός υποψήφιος καταφέρει να κερδίσει τη μαζική ψήφο ομάδων πολιτών που μέχρι τώρα νιώθουν ότι υποεκπροσωπούνται, τότε αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε συστημική αλλαγή. Ωστόσο μια τέτοια αλλαγή —ακόμη και αν είχε τον χαρακτήρα απολυταρχικού ή ριζοσπαστικού καθεστώτος— δεν είναι βέβαιο ότι θα ξέφευγε από το μοντέλο αυταρχικών καθεστώτων του 20^ού αιώνα (τα οποία εντέλει ηττήθηκαν από τη φιλελεύθερη δημοκρατία). Με άλλα λόγια, δεν θα επρόκειτο απαραιτήτως για μία εξέλιξη εκτός του πλαισίου των όσων έχουμε ζήσει τους τελευταίους δύο αιώνες. Ωστόσο, το άλλο εργαλείο που διαθέτουν εκατομμύρια δυσαρεστημένοι πολίτες —ειδικά στις ΗΠΑ— είναι τα όπλα. Κορυφαία στελέχη της Silicon Valley προβλέπουν ότι οι αλλαγές που θα προκαλέσει η τεχνολογία στον εργασιακό χώρο θα οδηγήσουν όχι απλώς σε μαζικές διαδηλώσεις ή βίαιες συγκρούσεις, αλλά σε γενικευμένη αναρχία· σε μία επανάσταση των χιλμπίληδων εναντίον των προνομιούχων. Κάποια από τα στελέχη αυτά —οι λεγόμενοι survivalists— χτίζουν ήδη καταφύγια σε απόμακρα δάση.

Σενάριο 2: Οι μιλένιαλς ξεσηκώνονται. Στο δεύτερο σενάριο, η επανάσταση ξεκινά από μία εντελώς διαφορετική κοινωνική ομάδα: τους μιλένιαλς (δηλαδή τη γενιά αυτών που γεννήθηκαν από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000). Με τον όρο μιλένιαλς συχνά αναφερόμαστε σε μία συγκεκριμένη κατηγορία νέων, κυρίως της ανώτερης ή κατώτερης μεσαίας τάξης, οι οποίοι μεγάλωσαν με τα προνόμια, τις ανέσεις και τα υλικά αγαθά που ολόκληρες γενιές των γονιών και των παππούδων τους συσσώρευσαν μετά τον πόλεμο· τώρα αντιμετωπίζουν τα άγχη, τις προσδοκίες, τις νευρώσεις, την οικονομική κρίση, το χρεοκοπημένο συνταξιοδοτικό και τις παρηκμασμένες υποδομές που επίσης κληρονόμησαν από τις ίδιες γενιές. Οι μιλένιαλς είναι η πρώτη γενιά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο που βιώνει χειρότερη ποιότητα ζωής από τις προηγούμενες: μία οικονομία βασισμένη σε μεγάλο βαθμό σε απορυθμισμένες, ετεροβαρείς και ωρομίσθιες συμβάσεις με κολοσσούς όπως η Uber και η Amazon — το λεγόμενο ‘gig economy’. Οι μιλένιαλς βγαίνουν από τα πανεπιστήμια με μεταπτυχιακά, διδακτορικά και μερικές δεκάδες ή εκατοντάδες χιλιάδες δολάρια σε φοιτητικό χρέος και δουλεύουν δύο και τρεις δουλειές ανούσιας ρουτίνας, με ελάχιστες προοπτικές, μηδενική ασφάλεια και ασφάλιση προκειμένου να πληρώσουν ενοίκια γκροτέσκου μεγέθους για «στούντιο» (δηλαδή γκαρσονιέρες) αντιστρόφως γκροτέσκου μεγέθους. Η έλλειψη διαγενεακής δικαιοσύνης και η απότομη αλλαγή της ποιότητας ζωής και των συνθηκών εργασίας μπορεί να μετατρέψουν τη γενιά αυτή σε καζάνι που βράζει. Σε αντίθεση με τους χιλμπίληδες, οι μιλένιαλς έχουν τεράστιο κοινωνικό και πολιτισμικό κεφάλαιο. Είναι οι «γηγενείς» της ψηφιακής εποχής και έχουν στη διάθεση τους μία μεγάλη γκάμα τεχνολογιών και εργαλείων. Ζουν συνήθως σε παγκοσμιοποιημένα αστικά κέντρα, ενημερώνονται συνεχώς και, παρά τις σημαντικές πολιτισμικές διαφορές με νέους άλλων χωρών, μιλούν όλοι την κοινή γλώσσα του ψηφιακού πολιτισμού. Οι μιλένιαλς έχουν ήδη αρχίσει να επανακαθορίζουν τους ηθικούς κώδικες της Δύσης και το πλαίσιο του τι είναι κοινωνικώς αποδεκτό. Γαλουχημένοι στην πολιτική των ταυτοτήτων, η κουλτούρα τους είναι ένας συνδυασμός ατομισμού, ελευθεριότητας ως προς τη σεξουαλική τους ταυτότητα (θυμίζουμε το ακρωνύμιο LGBT, το οποίο πλέον απαριθμεί δεκάδες ταυτότητες) και σεξουαλικού πουριτανισμού ο οποίος επαναπροσδιορίζει τόσο τις σχέσεις των δύο φύλων, όσο και τις σχέσεις ισχύος σε επαγγελματικά και ακαδημαϊκά περιβάλλοντα. Πολλοί αναλυτές —όπως οι Greg Lukianoff και Jonathan Haidt στην πρόσφατη εργασία τους με τίτλο The Coddling of the American Mind («Το Κανάκεμα του Αμερικανού Νου»)— σημειώνουν ότι η κουλτούρα μέσα στην οποία μεγάλωσαν οι μιλένιαλς, και ειδικά ο υπερπροστατευτικός τρόπος ανατροφής τους, τους έχει καταστήσει μία ιδιαιτέρως ευαίσθητη και «μαλθακή» γενιά, που με κάθε ευκαιρία διαμαρτύρεται και αυτοθυματοποιείται. Αποτέλεσμα αυτού είναι και οι συνεχείς διαμάχες σε πανεπιστήμια των ΗΠΑ και της Βρετανίας σχετικά με την ανάγκη παροχής «ασφαλούς χώρου» (safe space) και «προειδοποίησης ενεργοποίησης τραύματος» (trigger warning) όταν οι φοιτητές έρχονται σε επαφή με πρόσωπα, υλικά ή ιδέες που μπορεί να τους «τραυματίσουν» (δηλαδή να τους αναστατώσουν) ή με τα οποία απλώς διαφωνούν. Αν και όλα αυτά ισχύουν, η αλήθεια είναι ότι οι μιλένιαλς ταυτόχρονα αντιμετωπίζουν ένα ζοφερό οικονομικό και πολιτικό μέλλον. Πολλοί αναγκάζονται να δουλέψουν για να χρηματοδοτήσουν τις σπουδές τους, ενώ ταυτόχρονα αποκτούν αμέτρητες δεξιότητες και γνώσεις μόνο και μόνο για να επιβιώσουν στην αγορά εργασίας, η οποία σύντομα θα θυμίζει ρωμαϊκή αρένα. Η υιοθέτηση της ρητορικής και της ταυτότητας του θύματος δεν είναι πάντα ένα αθώο αποτέλεσμα υπερπροστατευτικής ανατροφής, αλλά μία έξυπνη τακτική επικράτησης σε ένα αμείλικτο παιχνίδι εντυπώσεων. Σε πολλούς επαγγελματικούς και ακαδημαϊκούς τομείς, η ισότητα και η εκπροσώπηση της δημογραφικής διαφορετικότητας (diversity and equality) σταδιακά υποκαθιστούν την αξία (merit) ή τη γνώση του αντικειμένου ως θεμέλιο της αγοράς εργασίας (η Βρετανική Εταιρία Πολιτικών Επιστημών, μεταξύ πολλών άλλων, πρόσφατα απαγόρευσε την υποβολή προτάσεων πάνελ για το ετήσιο συνέδριο στα οποία θα συμμετέχουν μόνο άντρες). Μία ενδεχόμενη επανάσταση των μιλένιαλς θα μπορούσε να στραφεί είτε εναντίον παλαιότερων γενιών (αν και αυτό σκοντάφτει στους συναισθηματικούς δεσμούς των νέων με της οικογένειές τους), είτε —πιο πιθανό— εναντίον φορέων ορατού προνομίου, όπως τα ανώτερα και διευθυντικά στελέχη επιχειρήσεων και πολιτικής γραφειοκρατίας, οι «έχοντες και κατέχοντες», και κυρίως οι κολοσσοί-εργοδότες τους.

Σενάριο 3: Φιλελεύθερη Ανομία. Για την πραγματοποίηση του τρίτου σενάριου αρκεί έστω και μία γραμμική εξέλιξη της υπάρχουσας εγκληματικής δραστηριότητας στις χώρες της Δύσης που, κάποια στιγμή στο προσεχές μέλλον, ξεπερνά ένα κρίσιμο σημείο (tipping point) πέραν του οποίου το κράτος αδυνατεί να επιβάλει τον νόμο και την τάξη και η κατάσταση γίνεται ανεξέλεγκτη. Η τάση αυτή εντείνεται (α΄) από τις περικοπές των δημοσίων δαπανών που περιορίζουν τις δυνατότητες της αστυνομίας και του συστήματος δικαιοσύνης· (β΄) από την εμφάνιση νέων μορφών εγκληματικής δραστηριότητας μέσω του διαδικτύου (όπως οι κυβερνοεπιθέσεις, η κλοπή και χρήση ψευδών ταυτοτήτων και πιστωτικών καρτών, το χακάρισμα και δημοσίευση αληθινών ή κατασκευασμένων προσωπικών δεδομένων και ιδιωτικών στιγμών με αποτέλεσμα τη δημόσια διαπόμπευση)· (γ΄) η αντίσταση μεγάλης μάζας φιλελεύθερων και αριστερών ψηφοφόρων στην εφαρμογή ή εντατικοποίηση της αστυνόμευσης· (δ΄) η ανεξέλεγκτη εξάπλωση του παγκόσμιου οργανωμένου εγκλήματος (TOC — Transnational Organised Crime), δηλαδή των παγκόσμιων δικτύων εμπορίου όπλων, ναρκωτικών, οργάνων, γυναικών, πολύτιμων λίθων και λαθραίων αγαθών, που ήδη αποτελεί περίπου το 20% του παγκόσμιου ΑΕΠ και —όπως το φαινόμενο των φορολογικών παραδείσων— μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με συντονισμένη προσπάθεια από συνασπισμούς κυβερνήσεων και διεθνών οργανισμών σε παγκόσμιο επίπεδο. Τώρα, με τι θα μπορούσε να μοιάζει ένας κόσμος φιλελεύθερης ανομίας; Σε ένα βαθμό ο κόσμος αυτός υπάρχει και αναπτύσσεται ήδη· στις πόλεις μας, δίπλα μας. Τεράστιες εκτάσεις αμερικανικών μητροπόλεων όπως η Βαλτιμόρη και το Σικάγο αποτελούν ένα παράλληλο σύμπαν στο οποίο το κράτος και αστυνομία απουσιάζουν, ενώ επώνυμες συμμορίες ασκούν η κάθε μία έλεγχο στην επικράτειά της (ο όρος «συμμορίες» τις αδικεί, αφού πρόκειται για επαγγελματικούς, εξαιρετικά αποτελεσματικούς και ιεραρχικά δομημένους οργανισμούς· ως προς αυτό προτείνω τη σειρά The Wire του David Simon και το βιβλίο Gang Leader for a Day του Sudhir Venkatesh). Στη Βρετανία, μετά και τις δραστικές περικοπές στις αστυνομικές δυνάμεις, η βίαιη εγκληματικότητα στις πόλεις φαίνεται να ξεφεύγει εκτός ελέγχου, με εκρηκτική άνοδο δολοφονιών, επιθέσεων με οξύ, ληστειών, κλοπών και βίαιων σωματικών επιθέσεων. Η κατάσταση στην επαρχία είναι εξίσου ανησυχητική. Πρόσφατο ρεπορτάζ της Katie Glass στους Sunday Times αποκάλυψε το φαινόμενο των λεγόμενων county lines (επαρχιακές γραμμές): μεγαλέμποροι ναρκωτικών έχουν εγκαταστήσει μία ολόκληρη υποδομή αφανούς υποδούλωσης χιλιάδων παιδιών μεσοαστικών οικογενειών τα οποία τα ανεβάζουν σε τρένα και —με το δέλεαρ του προϊόντος ή την απειλή της βίας— τα χρησιμοποιούν σαν βαποράκια, προωθώντας ναρκωτικά σε δεκάδες πόλεις και κωμοπόλεις στην υπεράνω υποψίας βρετανική επαρχία. Όλα αυτά συμβαίνουν σήμερα, εν έτει 2018, όχι σε κάποια κακόφημη γειτονιά του Μπρίξτον ή του Χάκνεϊ στο κέντρο του Λονδίνου, αλλά σε όλο το μήκος και πλάτος της μεσοαστικής Βρετανίας. Στη δε Γαλλία, τα γκετοποιημένα προάστια του Παρισιού αποτελούν ένα διοικητικό άβατο με τους δικούς του κανόνες και τις δικές του ιεραρχίες. Αυτό που εμείς φανταζόμαστε ως φιλελεύθερη δημοκρατία, κράτος δικαίου, αστική κουλτούρα και πολιτική σταθερότητα είναι ένα συμβόλαιο κράτους-κοινωνίας βασισμένο ουσιαστικά σε δύο πράγματα: στη χρήση εκ μέρους του κράτους της νόμιμης βίας, και στην ψυχολογική πίστη των πολιτών στο σύστημα αυτό. Όταν το κράτος αρνείται να χρησιμοποιήσει τα μέσα που διαθέτει για να διατηρήσει έστω και μία επίφαση τάξης, η ψυχολογία των πολιτών και η πίστη τους στο νομικό σύστημα —όπως και στο τραπεζικό— μπορεί να καταρρεύσει μέσα σε λίγες ώρες.

Σενάριο 4: Ανατολική Τάξη Πραγμάτων. Το μεταπολεμικό διεθνές πλαίσιο που προαναφέρθηκε, το πλαίσιο δηλαδή προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εφαρμογής του διεθνούς δικαίου και προώθησης της φιλελεύθερης δημοκρατίας και της οικονομίας της αγοράς —αν και κατάκτηση των νικητών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και κατ’ επέκταση ολόκληρης της ανθρωπότητας—, ουσιαστικά βασίστηκε στο υπόδειγμα και την κυριαρχία των ΗΠΑ. Κυριαρχία ταυτόχρονα οικονομική, πολιτική, στρατιωτική, διπλωματική, τεχνολογική, εκπαιδευτική και πολιτισμική. Για μία σειρά από λόγους, η κυριαρχία αυτή αμφισβητείται. Είναι πλέον ξεκάθαρο ότι η Ρωσία προέβη σε στρατηγική και προσχεδιασμένη παρέμβαση στις προεδρικές εκλογές του 2016, ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι τόσο η Ρωσία όσο και (κατά τον Πρόεδρο Τραμπ) η Κίνα εφαρμόζουν ήδη στρατηγική παρέμβασης στις εκλογές του 2018 για το Κογκρέσο. Πριν από μόλις 10 ή 20 χρόνια, η προοπτική ότι ξένες δυνάμεις θα αλώνιζαν ανενόχλητες στους σέρβερ των Δημοκρατικών, στους εκλογικούς καταλόγους, στις ηλεκτρονικές κάλπες και —μέσω μίας καμπάνιας αλγορίθμων, ψευδών ειδήσεων και στοχευμένων διαφημίσεων— στις κρίσιμες εκλογικές περιφέρειες, θα ήταν αδιανόητη. Για την ακρίβεια, σε οποιοδήποτε στάδιο της μεταπολεμικής πορείας των ΗΠΑ από το 1945 μέχρι το 2008, μία τέτοια κίνηση θα θεωρείτο (και θα ήταν) casus belli: αιτία πολέμου. Αξίζει να θυμίσουμε ότι η ανθρωπότητα έφτασε στο κατώφλι της πυρηνικής Αποκάλυψης κατά τη διάρκεια της κρίσεως των πυραύλων της Κούβας τον Οκτώβριο του 1962 για κάτι πολύ πιο επουσιώδες: η Σοβιετική Ένωση εγκατέστησε στην Κούβα πυρηνικούς πυραύλους μεσαίου βεληνεκούς, ικανούς να πλήξουν την ηπειρωτική επικράτεια των ΗΠΑ. Η πραγματικότητα όμως ήταν ότι η Σοβιετική Ένωση, εάν το ήθελε, μπορούσε ούτως ή άλλως να πλήξει τις ΗΠΑ με διηπειρωτικούς βαλλιστικούς πυραύλους. Ο λόγος που ο Πρόεδρος Κένεντι αρνήθηκε να δεχτεί τους πυραύλους αυτούς και έθεσε την Κούβα υπό ναυτικό αποκλεισμό —με τον Γ΄ Παγκόσμιο Πόλεμο να είναι η σχεδόν βέβαιη κατάληξη μιας ρήξης— ήταν η συμβολική ταπείνωση των ΗΠΑ στη σφαίρα επιρροής τους, δηλαδή την Κεντρική Αμερική. Πενήντα έξι χρόνια μετά, η Ρωσία και η Κίνα σκυμμένες πάνω από το στρατηγικό κουφάρι των ΗΠΑ το ξεσκίζουν με τα δόντια τους λαμβάνοντας η κάθε μία αυτό που επιθυμεί (η Ρωσία την ενεργειακή, πολιτική, πολιτισμική και στρατηγική επικυριαρχία στην Ευρώπη, και η Κίνα το ελεύθερο εμπόριο και την οικονομική κυριαρχία σε όλον τον κόσμο) και οργανώνοντας εκστρατείες παρέμβασης στα εσωτερικά των ΗΠΑ χωρίς ουσιαστική απάντηση. Η στρατηγική της αποτροπής στην οποία στηρίχτηκε η μεταπολεμική σταθερότητα αμφισβητείται άμεσα. Η επικράτηση της Κίνας και της Ρωσίας δεν είναι καθόλου αυτονόητη. Πέραν του ότι το Δυτικό σύστημα είναι ανθεκτικό επειδή βασίζεται σε στιβαρά θεμέλια, τοποθετημένα και δοκιμασμένα σε βάθος αιώνων, η Ρωσία αντιμετωπίζει σοβαρά οικονομικά (και μελλοντικά πολιτικά) προβλήματα στο εσωτερικό της, ενώ η Κίνα δεν έχει και —παρά τις φιλότιμες προσπάθειές της— δεν πρόκειται να αποκτήσει ένα καθοριστικό συστατικό παγκόσμιας επικυριαρχίας: το πολιτισμικό κεφάλαιο και τη γλωσσική, αξιακή και φαντασιακή διείσδυση στις χώρες-δέκτες της επικυριαρχίας της. Η άνοδος και ισχύς των ΗΠΑ καθ’ όλη τη διάρκεια του 20^ού αιώνα βασίστηκε πάνω σε ένα αξιακό αφήγημα (το Αμερικανικό Όνειρο) που προωθήθηκε επιτυχώς από τις βιομηχανίες του κινηματογράφου, της τηλεόρασης, της διαφήμισης και του ελεύθερου διαδικτύου μέσω της αγγλικής γλώσσας. Τα κοινά της Δύσης φαίνονται σταθερά απρόθυμα να ασχοληθούν και να επενδύσουν συναισθηματικά στο brand της Κίνας, την οποία αντιμετωπίζουν μόνο σαν νεόπλουτο διαχειριστή του δικού τους πλούτου. Παρ’ όλα αυτά, η Κίνα και η Ρωσία —σε συνδυασμό με τον υπαρκτό σουρεαλισμό της προεδρίας Τραμπ— μπορούν να καταφέρουν αποφασιστικά χτυπήματα κατά της αμυντικής, οικονομικής και πολιτικής υποδομής της Δύσης, που αν υποχωρήσει ή καταρρεύσει θα πάρει μαζί της και μεγάλο μέρος της παγκόσμιας φιλελεύθερης τάξης: τις αρχές της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις οποίες βασίστηκε τόσο το εσωτερικό εγχείρημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο (για παράδειγμα) και η ειρηνική υποδοχή εκατομμυρίων μεταναστών από χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Μία πιθανή κατάρρευση των ΗΠΑ —ηθική ή στρατηγική— και η επακόλουθη ανάδυση του διπόλου Κίνας-Ρωσίας ως ρυθμιστών του διεθνούς συστήματος θα μπορούσε να δημιουργήσει μία τάξη πραγμάτων υπέρ αυταρχικών, συντηρητικών και εθνικιστικών καθεστώτων, καθώς και μαζικές επιθέσεις εναντίον θρησκευτικών, σεξουαλικών και εθνοτικών μειονοτήτων — ακόμη και στην ηπειρωτική Ευρώπη.

Σενάριο 5: Ψηφιακές Κυβερνήσεις. Το τελευταίο σενάριο επικεντρώνεται στην αλματώδη εξέλιξη της τεχνολογίας. Η πιο μαλακή εκδοχή του σεναρίου αυτού θα περιελάμβανε μία ομαλή (γραμμική) συνέχεια στην συγκέντρωση πόρων, τεχνογνωσίας και πολιτικής ισχύος εκ μέρους παγκοσμιοποιημένων ψηφιακών κολοσσών όπως η Google, η Apple, το Facebook, η Amazon, η Uber και η Tesla. Μία ή και περισσότερες εξ αυτών (ή άλλων εταιριών που δεν έχουν εμφανιστεί ακόμη) καταλήγουν να συγκεντρώσουν τέτοιο όγκο προσωπικών δεδομένων και αφανών αλγοριθμικών εργαλείων για την εκμετάλλευσή τους, ώστε καμία ουσιαστική δραστηριότητα στην οικονομία, την πολιτική, τον πολιτισμό ή την εκπαίδευση να μην μπορεί να επιβιώσει εκτός του οικοσυστήματός τους. Μία πιο εξελιγμένη εκδοχή του σεναρίου αυτού θα περιελάμβανε τη σταδιακή μεταβίβαση πολλών ανθρωπίνων δραστηριοτήτων —με πρωταρχική τη διαμόρφωση των επιθυμιών και επιλογών μας— σε φορείς Τεχνητής Νοημοσύνης. Η πιο ακραία εκδοχή του σεναρίου θα άγγιζε τα όρια της επιστημονικής φαντασίας και θα έφτανε μέχρι και το singularity (μοναδικότητα), με αποτέλεσμα τη σταδιακή εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους όπως το ξέρουμε σήμερα. Ο μόνος τρόπος για να διαχειριστούμε συναισθηματικά και νοητικά την ακρότητα του τρομακτικού αυτού σεναρίου είναι ίσως το να το αγνοήσουμε χαμογελώντας συγκαταβατικά. Η προειδοποίηση ήρθε από έναν από τους σημαντικότερους επιστήμονες του 20^ού και 21^ου αιώνα, τον Στίβεν Χόκινγκ, και από έναν από τους σημαντικότερους επενδυτές στον τομέα της τεχνολογίας, τον Έλον Μασκ. Ακόμη όμως και οι λιγότερο «σκληρές» εκδοχές του πέμπτου σεναρίου θα δημιουργούσαν τεράστια ηθικά και πολιτικά ζητήματα.

* * *

Χωρίς να θέλουμε να υποτιμήσουμε την κίνηση των πέντε τεκτονικών πλακών που παρουσιάστηκαν, εάν ένας συνασπισμός σκοτεινών συμφερόντων που εκτείνεται από τη ρωσική κυβέρνηση και το Wikileaks μέχρι την Cambridge Analytica και τους χρηματοδότες του Brexit δεν είχε παρέμβει επιτυχώς στις αμερικανικές εκλογές και το βρετανικό δημοψήφισμα το 2016, για λίγες χιλιάδες ψήφους σε λίγες περιφέρειες η Χίλαρι Κλίντον θα είχε εκλεγεί πρόεδρος των ΗΠΑ και η Βρετανία θα είχε επιβεβαιώσει την παραμονή της στην ΕΕ, σύμφωνα και με τις προβλέψεις όλων σχεδόν των εκλογολόγων. Μία τέτοια εξέλιξη δεν θα άλλαζε τις μακροσκοπικές τάσεις (αμφισβήτηση θεμελίων του μοντερνισμού, ανισότητες της παγκοσμιοποίησης, φθορά θεσμών της φιλελεύθερης δημοκρατίας), αλλά ταυτόχρονα δεν θα επέσπευδε την κατάρρευση του συστήματος. Βεβαίως, το ότι αυτές οι δημοκρατικές διαδικασίες έπεσαν τόσο εύκολα θύμα νέων μορφών προπαγάνδας και πολιτικής παρέμβασης —και η αδράνεια του κατεστημένου, με προεξάρχουσα τη χλιαρή αντίδραση του Προέδρου Ομπάμα— δείχνει ότι το σύστημα αυτό αντιμετώπιζε και αντιμετωπίζει κρίση εκ των έσω· αυτός είναι άλλωστε και ο πρωταρχικός κίνδυνος.

Μπορεί να περισωθεί ο παλιός κόσμος — το ancien régime του αστικού φιλελευθερισμού και του Διαφωτισμού; Και, ακόμη κι αν μπορεί, αξίζει να σωθεί; Υποστηρικτές του συστήματος αυτού —όπως ο Steven Pinker στο εξαιρετικό Enlightenment Now («Διαφωτισμός Τώρα», και σε βίντεο εδώ)— υποστηρίζουν ότι στο μοντέλο αυτό οφείλουμε τη μεγαλύτερη περίοδο ειρήνης στην Ευρώπη και την κορύφωση μιας μακράς πορείας προόδου και ανάπτυξης σε όλον τον πλανήτη. Κλειδί για την επιβίωση ή ανατροπή του συστήματος θα είναι η συμπεριφορά της μεσαίας τάξης στη Δύση και το αν αυτή θα (ξανα)βρεί την επιθυμία για κοινωνική κινητικότητα και προκοπή· τη φιλοδοξία για ένα καλύτερο αύριο.

Κάθε ένα από τα πέντε αυτά σενάρια θα αντιμετώπιζε σημαντικά εμπόδια από το σύστημα: η εξέγερση των χιλμπίληδων θα μπορούσε να παταχθεί με κήρυξη στρατιωτικού νόμου· η «στάση» των μιλένιαλς θα μπορούσε να διασπαστεί από τις ασύγκριτα ισχυρότερες ομάδες διοίκησης των εργοδοτών τους· οι εκστρατείες επιρροής της Κίνας και της Ρωσίας θα σκόνταφταν στην έλλειψη πολιτισμικού κεφαλαίου· η άνοδος των μηχανών θα σταματούσε από μία αφύπνιση του ενστίκτου αυτοσυντήρησης των ανθρώπων.

Τα σενάρια αυτά, όμως, μας δίνουν αυτομάτως και την πολιτική ατζέντα-μανιφέστο για τη διατήρηση και προσαρμογή του συστήματος:

• Αντιμετώπιση της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής περιθωριοποίησης της αποβιομηχανοποιημένης επαρχίας.
• Δημιουργία ενός πλαισίου εργασιακής ασφάλειας και αξιοπρέπειας των νέων με προοπτικές κοινωνικής κινητικότητας, εργασιακής ασφάλειας και διαγενεακής δικαιοσύνης.
• Αποφασιστική πάταξη εγκλήματος και επιβολή νόμου και τάξης
• Επιστροφή σε μία στρατηγική αποτροπής και επιβεβαίωσης των αρχών της μεταπολεμικής φιλελεύθερης τάξης σε συνδυασμό με εντατική υποστήριξη ενός ανανεωμένου ΟΗΕ.
• Έλεγχος, ρύθμιση και όρια στη λειτουργία των κολοσσών της τεχνολογίας.

Αυτά τα μέτρα θα αποκαθιστούσαν σε μεγάλο βαθμό την αίσθηση αδικίας και ανισότητας που οδηγεί την παρούσα κρίση με τρόπο ουσιαστικό (όχι απλώς συμβολικό ή πολιτικά ορθό)· θα δημιουργούσαν ένα αφήγημα και μία ταυτότητα θετική (όχι βασισμένη στον αποκλεισμό και την ταξική ή εθνικιστική μνησικακία)· και θα έδιναν στους πολίτες της Δύσης ένα αίσθημα ελέγχου· την αίσθηση δηλαδή ότι η εκτελεστική εξουσία είναι ισχυρή και όχι έρμαιο αφανών συμφερόντων ή της υστερικής επικαιρότητας του Twitter.